23
adabiyotlarda “presuppozitsiyani faollashtiruvchilar” (presupposition
triggers) deb atalayotgan
[3, 179] ushbu vositalar presuppozitsiyaning
“lisoniy libosi”dir, ular vositasida yashirin ma’no yanada botinlashadi.
O‘zbek tilida presuppozitsiyaga ishora qiluvchi mahsuldor so‘z
turkumlaridan biri fe’ldir. Ko‘p hollarda gapda fe’l so‘z turkumi bilan
ifodalangan so‘z orqali gapda muayyan presuppozitsiyaga yo‘l ochiladi.
Masalan, “
Eleynning yuzlariga g‘am soya solib, ko‘zlarida cheksiz
mung paydo bo‘ldi”,
“Lift eshiklari ochildi va u liftga qadam
qo‘yganda ko‘zlarida yosh paydo bo‘ldi”,
“Birov bilib, birov bilmay,
sekin-asta Ona Bayit mozori atrofida Pochta quti degan nomsiz shahar
paydo bo‘ldi” gaplarida
paydo bo‘ldi fe’li orqali “
Eleynning ko‘zlarida
cheksiz mung yo‘q edi”,
“U liftga qadam qo‘yishidan oldin ko‘zlarida
yosh yo‘q edi”,
“Pochta quti degan nomsiz shahar avval yo‘q edi” kabi
presuppozitsiyalar
“paydo bo‘lmoq” fe’li vositasida anglashiladi.
Uyg‘onmoq fe’li ham presuppozitsiyaga yo‘l ochadi. U ko‘chma
ma’noda hayot, faoliyatga qo‘zg‘almoq va paydo bo‘lmoq, hosil
bo‘lmoq kabi ma’nolarni anglatadi. Uyg‘onmoq fe’li oxirgi ko‘chma
ma’nosi vositasida presuppozitsiyaga ishorani yuzaga keltiradi.
Masalan,
“Bu insonga nisbatan menda nafrat hissi uyg‘ondi”,
“Shu
tobda ko‘nglida uzoq yillar birga yashab, hayotning ne-ne achchiq-
chuchuklarini churq etmay birga totib kelgan zahmatkash ayoliga
nisbatan iliq mehr,cheksiz minnatdorlik tuyg‘ulari uyg‘ondi” gaplarida
“Qahramonda oldin unga nisbatan nafrat hissi bo‘lmaganligi” va
“Zahmatkash ayoliga nisbatan shu paytgacha iliq mehr, cheksiz
minnatdorlik tuyg‘ulari avval bo‘lmaganligi” aynan
uyg‘onmoq fe’li
orqali anglashiladi.
Ayrim hollarda
oqarib ketmoq va
qolmoq fe’llari gapda shaxsning
tashqi ko‘rinishi oldin qanday bo‘lganligini
presuppozitsiya vositasida
shakllantiradi. Misol uchun,
“Marjning rangi oqarib ketdi”,
“Luqmonovning rangida rang
qolmadi”(S.Ahmad) gaplarida
“Marjning yuzining rangi oq bo‘lmaganligi” va
“Luqmonovning
yuzining rangi oldin sariq bo‘lganligi” yuqoridagi fe’llar vositasida
ko‘rinadi.
Ba’zan gapda fe’llar
tasdiq shaklda kelib, inkor mazmundagi
presuppozitsiyani vujudga keltirishi ham mumkin.
“Endi bunaqa
odamlarni topib bo‘psan”(Ch.Aytmatov),
“Bunday nozik ishlar
24
o‘g‘limning qo‘lidan keladi”,
“Holbuki Levi xonimday ayol o‘z
aytganining ustidan chiqishiga ishonishim lozim edi” gaplarida
“Endi
bunaqa odamlarni topolmaysan”, “Bunday nozik ishlar mening
qo‘limdan kelmaydi”, “Levi xonim o‘z aytganining ustidan chiqishiga
ishonmadim” kabi axborotlar fe’lning
presuppozitsiyaga ishorasi
asosida voqelanadi.
Shuningdek, gapda ikkita inkor shakldagi fe’l yonma-yon kelib,
darak mazmunidagi presuppozitsiyaga yo‘l ochishi mumkin. Buni
quyidagi misollar tahlilida kuzatish mumkin:
“Edigey Bo‘ron o‘z
so‘zining ustidan chiqmasdan qo‘ymaydi”(Ch.Aytmatov),
“Uni yodga
olmay bo‘lmaydi”. Bu gaplarda
“chiqmasdan qo‘ymaydi” va
“yodga
olmay bo‘lmaydi” fe’llari yordamida
“Edigey Bo‘ron doim o‘z
so‘zining ustidan chiqadi”, “U har doim yodga olinadi” singari
presuppozitsiyalar voqelanadi.
O‘zbek tilida presuppozitsiyaga
ishora qiluvchi sermahsul
fe’llardan biri “
boshlamoq” hisoblanadi. U yetakchi fe’llar bilan birga
qo‘llanib, gapda muayyan presuppozitsiyaga yo‘l ochadi. Jumladan,
“Ko‘p o‘tmasdan osmon ko‘z yosh to‘ka boshladi” va
“U o‘rnidan
turib, beixtiyor tatar opoy ip yigirayotgan tomonga yura boshladi”
”(S.Ahmad) gaplarida
“Osmon ko‘z yosh to‘kmayotgandi (Havo ochiq
edi, yomg‘ir yog‘mayotgandi)”,
“U yurgani yo‘q edi” kabi yashirin
axborotlar aynan
“boshlamoq” fe’li orqali ifodalanadi. Shuningdek,
“Edigey qarigan chog‘imda ham ahmoq ekanman, deb o‘zini koyiy
boshladi” (Ch.Aytmatov),
“Qora Jayron kishnab, tuyog‘i bilan
shag‘allarni orqaga otib, yaqin borganni tepa boshladi” (S.Ahmad)
misollarida ham
“Oldin Edigey o‘zini koyigani yo‘q edi”, “Qora
Jayron shu paytgacha hech kimni tepgani yo‘q edi” presuppozitsiyalari
mavjud.
Ba’zan fe’llar insonning xarakteri oldin qanday bo‘lganini bilishga
yordam beradi. Bu presuppozitsiya vositasida anglashiladi. Masalan,
“
Tolibjon shovqinga chidamaydigan, gap ko‘tarmaydigan bo‘lib qoldi”
(S.Ahmad),
“Qaytib mashinaga o‘tirganimizda G‘afur G‘ulom kamgap
bo‘lib qoldi” (S.Ahmad) gaplarida
“Tolibjon oldin shovqinga
chidaydigan, gap ko‘taradigan edi”, “G‘afur G‘ulom avval sergap edi”
singari shaxs xarakteriga oid bo‘lgan xususiyatlar fe’llar vositasida
yuzaga chiqmoqda.
25
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, presuppozitsiya muayyan
til birligining ishorasi asosida gapda yashirin tarzda yuzaga chiqadi. U
asosiy hollarda tilda amal qiluvchi tejash
tamoyili oqibatida namoyon
bo‘ladi. Mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lgan fe’l orqali ham
presuppozitsiya anglashiladi. Bu esa bizga yashirin axborotlarni bilib
olishimizga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Ahmad Mohir Pakshon.Baxtini topgan yigit. – Toshkent: Sano-
standart, 2017.
2. Burxonov Z. O‘zbek tilida ko‘makchilar va ularga vazifadosh
kelishiklar pragmatikasi (presuppozitsion aspekt): Filol.fan.nom.
…dis.avtoref. – Toshkent, 2008.
3. Levinson S.K. Pragmatics. – Cambridge: Cambridge University
Press, 1984.
4. Garold Gobbins. Meni tashlab ketma. – Toshkent: O‘zbekiston,
2016.
5. Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo‘jayev S. O‘zbek
tilining mazmuniy sintaksisi. – Toshkent: Fan, 1992.
6.
Rahimov
U. O‘zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi:
Filol.fan.nom. …dis.avtoref. – Samarqand,1994.
7. Said Ahmad.Jimjitlik. –Toshkent: Sano-standart, 2018.
8. Aytmatov Chingiz.Asrni qaritgan kun. – Toshkent, 2018.
© Muhammadaliyeva Sh.M., 2019
