|
2-Mavzu:Transformatorlarda bo’ladiga fizik jarayonlar.Magnit o’zaklari va magnit o’zaklarning tuzilishi
Transformator deb, ikki (yoki undan ko‘p) induktiv bog‘langan chulg‘amlari mavjud bo‘lgan, elektromagnit induksiyasi hodisasi asosida bir (birlamchi) o‘zgaruvchan tok tizimini ikkinchi (ikkilamchi) o‘zgaruvchan tok tizimiga o‘zgartiruvchi statik elektromagnit apparatga aytiladi.
Umumiy holda, ikkilamchi o‘zgaruvchan tok tizimi birlamchi tizimdan ixtiyoriy parametrlari (kuchlanish, tok qiymatlari, fazalar soni, tok va kuchlanishning vaqiga boo‘liqlik egri chizig‘i shakli, chastota) bilan farqlanishi mumkin. Elektrotexnik qurilmalar hamda elektr energiya uzatish va taqsimlash tizimlarida o‘zgaruvchan kuchlanish va tok qiymatlari o‘zgartiruvchi kuchli transformatorlar ko‘plab qo‘llaniladi. Bunda fazalar soni, kuchlanish (tok) egri chizig‘i shakli va chastotasi o‘zgarmas bo‘ladi.
Vazifasiga ko‘ra transformatorlar umumiy qo‘llanuvchi kuchli transformatorlar va maxsus qo‘llanuvchi transformatorlarga bo‘linadi. Umumiy qo‘llanuvchi kuchli transformatorlar EUL va elektr energiyasini taqsimlashda, hamda xar turdagi elektrotexnik qurilmalarda zarur bo‘lgan kuchlanishni olish uchun qo‘llaniladi. Maxsus qo‘llanuvchi transformatorlar ishchi xossalari va konstruktiv bajarilishi bo‘yicha turli xarakterlari bilan farqlanadilar. Bunday transformatorlarga o‘choq va payvandlash transformatorlari, avtomatik tizimlar transformatorlari (pik-, impuls transformatorlari, chastota kuchaytirgichlari va h.k.), sinov va o‘lchov transformatorlari kiradi.
Ushbu darslikda umumiy qo‘llanuvchi kuchli transformatorlar o‘rganiladi.
Transformatorning ishlashi elektromagnit induksiya hodisasiga asoslangan. Birlamchi chulg‘amni o‘zgaruvchan tok manbaiga ulaganda ushbu chulg‘am o‘ramlarida o‘zgaruvchan tok i oqadi, u magnit o‘zakda o‘zgaruvchan F magnit oqimni xosil qiladi. Bu magnit oqim magnit o‘zakda berk kontur hosil qilib, transformatorning ikkala (birlamchi va ikkilamchi) chulg‘amlarini kesib o‘tadi va ularda EYUK induktivlaydi. Birlamchi chulg‘amda o‘zinduksiya EYUK
e1 w1 (dФ dt) (1.1)
ikkilamchi chulg‘amda o‘zaro induksiya EYUK
e2 w2 (dФ dt) (1.2)
bunda w1 va w2 - transformatorning birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlari o‘ramlari soni. Transformator ikkilamchi chulg‘amning chiqish klemmalari ZН yuklanishga ulanganda 2 e EYUK ta’sirida bu chulg‘am zanjirida 2 i tok oqadi va U2 kuchlanish o‘rnatiladi. Kuchaytiruvchi transformatorlarda , U2 U1 pasaytiruvchi transformatorlarda esa . U2 U1 Ifodalar (1.1) i (1.2) dan shuni ko‘rish mumkinki, transformator chulg‘amlarida induktivlanayotgan 1 e va 2 e EYUKlar bir biridan faqat chulg‘amlar o‘ramlari sonlari w1 va w2 farqi bilan ajralib turadi. Shuning uchun chulg‘amlarning o‘ramlari sonining zaruriy qiymatlarini tanlash bilan, birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlar kuchlanishlarining ixtiyoriy qiymatlarini qabul qilish mumkin.
Kuchlanishi yuqoriroq bo‘lgan tarmoqqa ulangan chulg‘am yuqori kuchlanish (YUK) chulg‘ami deyiladi; kuchlanishi quyi bo‘lgan tarmoqqa ulangan chulg‘am quyi kuchlanish (QK) chulg‘ami deyiladi. Bir fazali transformatorning prinsipial elektr sxemasi 1.1,6-rasmda keltirilgan. Transformatorlar qaytuvchanlik xususiyatiga ega, bir transformatorning o‘zini kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi transformator sifatida ishlatish mumkin. Lekin, aksariyat transformator bir qo‘llanishda - yoki kuchaytiruvchi, yoki pasaytiruvchi bo‘lishi mumkin.
Transformator – o‘zgaruvchan tok apparatidir. Agar uning birlamchi chulg‘amini o‘zgarmas tok manbaiga ulansa, u holda transformator magnit o‘zagidagi magnit oqimi xam qiymati va yo‘nalishi bo‘yicha o‘zgarmas bo‘ladi 0(dФ/ dt) , shu sababli transformator chulg‘amlarida EYUK induktivlanmaydi, demak elektr energiya birlamchi zanjirdan ikkilamchi zanjirga uzatilmaydi.
Transformatorlar quyidagi omillariga ko‘ra bir necha turlarga ajratiladi:
a) vazifasiga ko‘ra: umumiy qo‘llanuvchi kuchli va maxsus transformatorlar;
b) sovitilish turiga ko‘ra: havo (quruq) transformatorlar va moyli transformatorlar;
d) transformatsiyalanuvchi fazalar soniga ko‘ra: bir fazali, uch fazali va ko‘p fazali;
e) magnit o‘zakning shakliga ko‘ra: sterjenli, zirxli; zirx-sterjenli; torroid shaklida;
f) fazadagi chulg‘amlar soniga ko‘ra: ikki chulg‘amli; ko‘p chulg‘amli.
Transformator quyidagi konstruktiv elementlardan tuzilgan: magnit o‘zak, chulg‘amlar, kirish klemmalari, bak va boshqa izolyasiyalovchi, maxkamlash, himoyalash elementlari va b.
Magnit o‘zak va unga o‘rnatilgan chulg‘amlari birgalikda transformatorning aktiv qismini tashkil etadi. Transformatorning qolgan elementlari transformatorning passiv (yordamchi) qismi deyiladi.
Magnit o‘zak. Transformatordagi magnit o‘zak ikki vazifani bajaradi: a) transformator asosiy magnit maydonining berk konturini hosil qiladi va uni kuchaytiradi; b) chulg‘amlar, chulg‘am ulamalari va ulagichlarini maxkamlaydigan asos.
Magnit o‘zak shixtovka (tunukachalar ustma-ust qo‘yilib presslanadi) qilingan konstruksiyaga ega bo‘lib, ikki tomoni izolyasiyalovchi plyonkali (maslan, lak) yupqa (aksariyat qalinligi 0,5 mm) po‘lat plastinalardan iborat. Magnit o‘zakning bunday tuzilishi unda o‘zgaruvchan magnit oqimi hosil qiladigan uyurma toklarini kamaytirish uchun, demak transformatorda quvvat isroflarini kamaytirishga qaratilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
