Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

Адабиётлар: 
1.
ПУЭ-2011 «Электр қурилмаларини ўрнатиш қоидалари» .
2.
Аллаев К. Р. Электромеханические переходнодные процессы: – Т.: 
ТГТУ, 2008. – 287 с.
* * * 

---

60 
YONG‘IN O‘CHIRISH AVTOMOBILLARINING EKSPLUATATSION 
HARAJATLARINI ASOSLASHDA YONG‘IN-QUTQARUV QISMLARI 
HAMDA TEXNIK XIZMAT KO‘RSATISH BIRIKMALARI BILAN 
HAMKORLIKNING AFZALLIKLARI
Sh.B.Asamov, E.V.Abdullayev 
 (O‘zbekiston Respublikasi FVV Akademiyasi) 
 
nnotatsiya.
Ushbu maqolada mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan 
yong‘in o‘chirish avtomobillarini asosiy hamda maxsus agregat va uzellarini 
ishonchliligini baholash uchun statistik ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish 
orqali yong‘in o‘chirish avtomobillarini saqlab turishga ketadigan ekspluatatsion 
harajatlarni asoslashda yong‘in-qutqaruv qismlari hamda texnik xizmat ko‘rsatish 
birikmalari o‘zaro hamkorligining afzalliklari keltirib o‘tilgan. 
Tayanch 
tushunchalar: 
ishonchlilik, ishonchlilik ko‘rsatkichlari, 
ekspluatatsion harajatlar, o‘zaro hamkorlik. 
amlakatimizda barcha sohalari kabi yong‘in-qutqaruv xizmati 
tizimlari faoliyatini tubdan takomillashtirish yuzasidan amalga 
oshirilayotgan islohotlar samarasi o‘laroq yurtimizda xususan, 
“Samarqand avtomobil zavodi” MChJda, keyinchalik esa “JV MAN Auto 
Uzbekistan” QK-MChJda yong‘in o‘chirish avtomobillarini ishlab chiqarilishi va 
yong‘in-qutqaruv xizmati bo‘linmalari ular bilan bosqichma-bosqich ta’minlanishi 
yo‘lga qo‘yildi. 
Albatta yong‘in o‘chirish avtomobillarini qo‘llashning samaradorligi 
ularning sifat darajasiga, avvalambor asosiy va maxsus qismlari (agregat, uzel va 
mexanizmlari)ni tayyorlash sifati va ishonchliligiga bog‘liqdir.
Ishonchlilik - bu buyum (agregat yoki mexanizm)ning o‘z foydalanish 
ko‘rsatkichlarini talab qilinadigan vaqt oralig‘ida berilgan chegaralarda saqlab, 
berilgan funksiyalarni bajarish xossasi. Bunda ikki shart bajarilishi lozim. 
Birinchidan, buyumni faqat berilgan sharoit va ish rejimlarida ishlatish kerak. 
Ikkinchidan, buyumga to‘liq hajmda va tavsiya qilingan davriylikda xizmat 
ko‘rsatilishi kerak. 
Buyumning ishonchliligi uni ekspluatatsiya qilish sharoitiga bog‘liqdir. 
Ishonchlilik 
nazariyasining 
asosi 
ishdan 
chiqish 
holatlari to‘g‘risidagi 
ma’lumotlardan tashkil topadi. Ishdan chiqish holatlari esa kelib chiqish sabablari 
va oqibatlari turlicha. Mashinalar elementlaridagi tasodifiy va sistematik 
o‘zgarishlar ularning sabablari bo‘ladi.
Yong‘in o‘chirish avtomobilining ishonchliligi iqtisodiyot tarmoqlarida 
foydalaniladigan avtotransport vositalarining ishonchliligidan farq qiladi. Bu 
yong‘in o‘chirish avtomobillarini ekspluatatsiya sharoitining xususiyatlari, yuk 
avtomobiliga nisbatan mezanizmlarning ko‘pligi bilan farqlanadi.
Yong‘in o‘chirish texnikasini loyihalashtirishda kerakli ishonchlilik darajasi 
bir qator tadbirlarni bajarish bilan ta’minlanadi. Birinchi o‘rinda eng ma’qul 
A 
M 

---

61 
bo‘lgan yo‘l tanlanib, uning ishonchliligi baholanadi, yuqori ishonchlilik bilan 
tavsiflanadigani standartlashgan va bir shaklga ega elementlar maksimal darajada 
qo‘llaniladi. 
Bundan 
tashqari, 
yong‘in 
o‘chirish 
avtomobillarini 
ekspluatatsiyasining alohida xususiyatlarini inobatga oluvchi tadbirlar ko‘zda 
tutiladi.
Avtomobilni ekspluatatsiya qilish jarayonida agregat va uzellarning bir-biri 
va atrof-muhit bilan ta’siri natijasida sifatning o‘zgarishi yuzaga keladi. Avtomobil 
sifatining o‘zgarish dinamikasi qanchalik katta bo‘lsa bu shunchalik uning 
ekspluatatsion xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi. 
Yong‘in o‘chirish avtomobillarining ishonchliligini ta’minlash ularni ishlab 
chiqarish va ekspluatatsiyasi jarayonidagi asosiy muammolardan biri hisoblanib, 
yong‘in o‘chirish avtomobillarining texnik imkoniyatlariga qo‘yiladigan talablarni 
oshib borishi uning qanchalik dolzarb ekanligini belgilaydi. 
Bundan tashqari, yong‘in o‘chirish avtomobillariga texnik xizmat ko‘rsatish 
va ta’mirlash, ya’ni bu ishlarni amalga oshirish uchun yil davomida talab 
qilinadigan ehtiyot qismlarining soni, bir yilgacha bo‘lgan vaqt ichida ta’mirlash-
montaj va rostlash ishlari hamda bu ishlarni bajaradigan hodimlarni oylik maoshi 
bilan ta’minlash uchun sarflanadigan xarajatlarni texnik-iqtisodiy jihatdan 
asoslantirishda ham sifat va ishonchlilikni baholashga alohida e’tibor qaratish 
o‘rinlidir. 
Amaliyotda 
mahalliy 
ishlab 
chiqarilayotgan 
yong‘in 
o‘chirish 
avtomobillarining ekspluatatsiyasi jarayonida ulardan ko‘p foydalanilmaganiga 
(aksariyat holatlarda bir yilgacha) qaramay ayrim agregat va uzellari (yong‘in 
o‘chirish nasosi elementlari, uzatmalar qutisi, qo‘shimcha transmissiya 
mexanizmlari, suv sisternasi va x.k.)ni ishdan chiqishi holatlari uchraydi. Bu 
avtomobil va undagi maxsus agregatlarni ekspluatatsiya qilish sharoiti, 
haydovchining bilimi va amaliy ko‘nikmasiga, texnik xizmat ko‘rsatish ishlarining 
sifatiga bog‘liq bo‘lsada, asosiy agregat va jihozlar tegishli standart va normalarda 
belgilangan ish resurslari doirasida ishdan chiqmasdan (buzilmasdan) ishlashi, 
ya’ni ma’lum vaqt ichida belgilangan vazifani bajarishi lozim. 
Davlat standartlarida yong‘in o‘chirish avtomobillari uchun texnik talablar 
bilan birga ularning sifat ko‘rsatkichlari nomenklaturasi ham belgilangan. Ushbu 
ko‘rsatkichlar qatorida ishonchlilik ko‘rsatkichi ham alohida o‘rin tutadi.
Ishonchlilik 
ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: birinchi kapital 
ta’mirgacha belgilangan resurs, to‘xtamasdan (buzilmasdan) ishlash, to‘liq o‘rtacha 
xizmat (foydalanish) muddati, operativ tayyorlik koeffitsienti. 
Yong‘in-texnika mahsulotini ishlab chiqarish uchun texnik topshiriqlarni 
tayyorlashda tegishli standart va normalarga muvofiq uning belgilangan vaqt 
(resurs) ichida ishdan chiqmasligi (buzilmasligi)ga qat’iy talablar belgilanadi. 
Misol uchun, yong‘in o‘chirish avtosisternasida o‘rnatiladigan yong‘in o‘chirish 
nasosi va uzatmasining ishdan chiqishgacha gamma-foizi 

=80% bo‘lishi, u
“ПН-40 УВ” nasosi uchun 150 soatdan va “НЦП” nasosi uchun 200 soatdan kam 
bo‘lmasligi kerakligi yoki yong‘in o‘chirish avtomobilining birinchi kapital 
ta’mirigacha maxsus agregatlarning gamma-foizi 

=80% resursi 1500 soatdan kam 
bo‘lmasligi ko‘rsatiladi. 

---

62 
Gamma-foizli resurs, uzoq xizmat qilish (yaroqlilik) guruhiga kiruvchi 
yagona ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, belgilangan ehtimollarda xizmat (ish) vaqtida 
so‘nggi chegaraviy holatga yetmasligini tavsiflaydi, ya’ni oddiygina qilib aytganda 
buyum (agregat yoki mexanizm) ishlash vaqtining 

ehtimoli bilan ishdan chiqish 
(buzilishi)ning chegaraviy holatga yetmasligini foizlarda ifodalovchi yig‘indi. 
Yong‘in o‘chirish avtomobillarining ishonchlilik darajasini baholash uchun 
ularning texnik holatini o‘zgarishi, ishdan chiqish yoki buzilish va qismlari 
(agregat, uzellari)ni ishlashi to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlarni yig‘ish, o‘rganish 
va tahlil qilish lozim. Buyumlarni ishdan chiqish holatlari tahlil qilinib, nafaqat 
ularning ishonchliligi balki ishdan chiqishning sabablari ham aniqlanadi.
Xulosa qilib aytganda, mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yong‘in 
o‘chirish avtomobillarining ishonchliligini baholash hamda kelgusida ularni 
ekspluatatsiyasi bilan bog‘liq muammolarni ishlab chiqaruvchi bilan hamkorlikda 
hal etish maqsadida Favqulodda vaziyatlar vazirligi tizimida tayanch (bazaviy) 
garnizonlarni belgilanishi va ular tomonidan avtomobillarni ekspluatatsiyasi bilan 
bog‘liq ma’lumotlarni to‘plashni tashkillashtirish lozim. Ushbu garnizonlardan 
keladigan ma’lumotlar yong‘in xavfsizligi bo‘linmalarida foydalanishda bo‘lgan 
yangi yong‘in o‘chirish avtomobillaridagi agregat va tizimlarning texnik holatini 
o‘zgarishi, avtomobillarni va ularning tarkibiy qismlarini ishdan chiqishi (buzilib 
qolishi) to‘g‘risidagi ma’lumotlardan tashkil topishi lozim. 
Ko‘rsatilgan ma’lumotlarni to‘plash uchun tegishli hisob-qayd hujjatlarini 
yuritilishi kerak. Bularni kuzatuvlar jurnali (yoki maxsus statistika qayd varaqalari) 
va ma’lumotlar xaritasi misolida ko‘rib chiqish lozim. Kuzatuvlar jurnali 
nazoratdagi (kuzatuvdagi) har bir yong‘in o‘chirish avtomobiliga yuritilib, 
haydovchi tomonidan nosozliklarni aniqlanishiga qarab to‘ldirib boriladi va unda 
ishdan chiqish yoki buzilish holatlari, uni qayta tiklashga sarflangan vaqt qayd 
etiladi. Ma’lumotlar xaritasi kuzatuv jurnalida qayd etilgan ma’lumotlarni to‘plab, 
yong‘in o‘chirish avtomobillarini ishonchliligi to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlarni 
to‘plash bilan shug‘ullanuvchi yuqori tashkilot (hududiy boshqaruv organiga, 
so‘ng markaziy boshqaruv organi)ga taqdim etiladi. Xarita mas’ul shaxs 
tomonidan davriy ravishda kuzatuv jurnalidan olingan ma’lumotlar bilan to‘ldirib 
boriladi. 
Ushbu chora-tadbirlarning tahlili umuman yong‘in-qutqaruv qismlari hamda 
texnik xizmat ko‘rsatish birikmalari o‘zaro hamkorligini yo‘lga qo‘yish orqali 
yong‘in o‘chirish avtomobillari, shu jumladan agregat va mexanizmlarin ishlab 
chiqarish sifatini va konstruksiyasi tuzilishini takomillashtirishga bo‘lgan talablarni 
asoslantirish, yong‘in o‘chirish avtomobillarining doimiy tayyorligini ta’minlashda 
ehtiyot qismlariga bo‘lgan ehtiyojni, eng asosiysi yong‘in o‘chirish avtomobillarini 
saqlab turishga ketadigan ekspluatatsion xarajatlarni asoslash imkonini beradi.
Shuningdek, bu tahlildan ayrim holatlarda yong‘in-qutqaruv qismlari harbiy 
xizmatchi va xizmatchilarining texnik tayyorgarligini yaxshilash maqsadida ularni 
texnik xizmat ko‘rsatish birikmalarida amaliyot o‘tashlari hamda bu borada 
ularning o‘zaro hamkorligini yo‘lga qo‘yish sohadagi ayrim muammolarni 
yechishda amaliy tarzda yordam beradi.