Farmatsevtika sanoati texnologiyasi

Êirim-chiqim nisbati to‘g‘risida tushuncha. Ishlab chiqarish
jarayonini tashkil qilishda eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri kirim-
chiqim nisbatidir.
Êirim-chiqim nisbati deb, ishlatilgan xomashyo miqdorining
tayyor mahsulot, qo‘shimcha, tashlandiq va yo‘qotilgan modda
miqdorlari yig‘indisining nisbatiga aytiladi:
G
1
=G
2
+G
3
+G
4
+G
5
,
bu yerda, G
1
 — xomashyo miqdori, qism; G
2 
— tayyor mahsulot
miqdori, qism; G
3
 — qo‘shimcha mahsulot, qism; G
4 
— tash-
landiq mahsulot, qism; G
5
 – yo‘qotilgan miqdor, qism.

---

11
Êirim-chiqim nisbati korxonaning asosiy ko‘rsatkichi hisob-
lanadi, shunga qarab korxonaning qay darajada ishlayotganini,
texnologik jarayonning oddiy yoki murakkabligini, korxonaning
qay darajada avtomatlashganligi va mexanizatsiyalashtirilgan-
ligini aniqlash mumkin.
Ishlab chiqarishda hosil bo‘lgan (G
2
) tayyor mahsulot miq-
dori uning ishlatilgan xomashyoga bo‘lgan nisbati bilan ifo-
dalanadi:
.
 =
·100 %
2
1
G
G
Texnologik yo‘qotish (), yo‘qotilgan modda miqdorining
ishlatilgan xomashyoga bo‘lgan nisbati bilan ifodalanadi:
.
=
·100 %
5
1
G
G
Sarflanish ko‘rsatkichi (Ê
sarf 
) ishlatilgan xomashyo miqdori-
ning tayyor mahsulotga bo‘lgan nisbati bilan ifodalanadi:
.
=
2
sarf
1
G
K
G
Tayyor mahsulot miqdori doimo olingan xomashyo miq-
doridan birmuncha kam bo‘ladi, lekin sarflanish ko‘rsatkichi
birga qanchalik yaqin bo‘lsa, korxonaning ishlashi shuncha
yaxshi hisoblanadi.
Êirim-chiqim nisbati algebraik tenglama yoki jadval tari-
qasida ifodalanishi mumkin. Bunda kirim qismida ishlab chiqa-
rish uchun olingan xomashyo miqdori, sarf qismida esa tay-
yor mahsulot va yo‘qotilgan modda miqdori ko‘rsatiladi. Bunda
har ikki tomon miqdorlari yig‘indisi bir-biriga teng bo‘lishi ke-
rak. Êirim-chiqim nisbati diagramma shaklida ham ifodala-
nishi mumkin. Êirim-chiqim nisbati quyidagi hollarda tuzilishi
mumkin:
a) ayrim bosqich yoki operatsiyalar uchun;
b) vaqt birligi uchun (soat, smena, kun);
d) tayyor mahsulot birligi uchun (1000 yoki 100 kg).

---

12
Har qanday mahsulot sanoat miqyosida ishlab chiqarishga
joriy qilinishi uchun tasdiqlangan normativ-texnik hujjatlarga
(NTH) ega bo‘lishi lozim. NTHga davlat standartlari va sanoat
reglamenti kiradi.
Davlat standartlari. Standart inglizcha «standart» so‘zidan
olingan bo‘lib, andoza, me’yorni anglatadi.
Êorxona sharoitida ishlab chiqariladigan mahsulot qayerda,
qaysi texnologiya bo‘yicha olinishidan qat’i nazar, o‘z standarti
(andoza) talabiga javob berishi lozim. Shu nuqtayi nazardan
qaraganda, Davlat Farmakopeyasi (DF) standartlar majmuasi
hisoblanadi. Masalan, XDFga 781 ta modda kiritilgan bo‘lib,
har biri tegishli mahsulot standartidir. Dorilarni tayyorlash va
sifatini belgilash reglament (cheklama) orqali amalga oshiriladi.
Farmakopeya esa xomashyo va tayyor mahsulot sifatini belgilaydi.
Davlat farmakopeyasiga kiritilmagan mahsulotlar sifati farma-
kopeya moddasi (FM), vaqtincha farmakopeya moddasi (VFM),
texnik shartlar (TSh-TU) va manuallar orqali belgilanadi.
Standartlarni Sog‘liqni saqlash vazirligining Farmakopeya
qo‘mitasi tasdiqlaydi. Davlat standartlariga (ÃÎÑÒ) 1.0—68;
1.1—68; 1.2—68; 1.3—68; 1.4—r; 1.5—68 lar kiradi. Standart-
lashning asosiy vazifasi tayyor mahsulot, xomashyo, yarim tayyor
mahsulot va yordamchi moddalar sifatini mukammal belgilashga
qaratilgan. Bunda tekshirish, nazorat qilish usullari va vositalari
aniq, puxta hamda uzoq muddatga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak.
Ba’zi dori vositalari tibbiyotdan tashqari, boshqa sohalarda ham
ishlatilishi mumkin. Respublika xalq xo‘jaligining turli sohalarida
yoki qo‘shni respublikalarda ishlatiladigan yoki ishlab chiqari-
ladigan mahsulotlarga Davlat standarti (DST—ÃÎÑÒ) beriladi.
DST (ÃÎÑÒ)ni standartlash va o‘lchov asboblarini davlat
qo‘mitasi tasdiqlaydi. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan
ko‘pchilik dori turlari va tayyor dori vositalari tibbiyot korxo-
nalarida ishlab chiqariladi va shu sohada ishlatilganligi uchun
tarmoq mahsuloti hisoblanadi. Shunga ko‘ra, dori turlari va tayyor
dori vositalari uchun Normativ-texnik hujjat (NTH)lar tarmoq
hujjat bo‘lib, DST (ÃÎÑÒ) 1.0—68 ga muvofiq, uni Sog‘liqni
saqlash vazirligining Farmakopeya qo‘mitasi tasdiqlaydi.

---

13
Sog‘liqni saqlash vazirining 1971-yil 19-maydagi 357-buyru-
g‘iga binoan, TST (OST) 42—1—71: «Dori vositalari va xom-
ashyolari uchun kerakli normativ-hujjatlarni ishlab chiqishni
muvofiqlashtirish va tasdiqlash»ni ma’qulladi. Bu tarmoq stan-
dartiga muvofiq NTH quyidagi guruhlarga bo‘linadi: farmako-
peya moddalari (FM), vaqtincha farmakopeya moddalari (VFM),
tarmoq standartlari (TST), respublika standartlari (RST),
korxona standartlari (ÊST–STP). Yuqori terapevtik unumdor-
likka ega bo‘lgan, tibbiyotda keng qo‘llaniladigan, yuqori sifat
ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan mahsulotlar DFga kiritilgan bo‘ladi.
Turkum-turkum tarzda ko‘plab ishlab chiqariladigan va tib-
biyotda qo‘llanishga ruxsat etilgan dori vositalariga FM tas-
diqlanadi: seriyali ishlab chiqarishga mo‘ljallangan va sanoat
miqyosida tajriba sifatida ishlab chiqarilgan yangi dori vosita-
lariga uch yil muddatgacha VFMlar tasdiqlanadi. DF, FM va
VFM lar davlat standartlari maqomiga egadir. TST (OST)lar
dori vositalarini tayyorlash va jo‘natish uchun kerak bo‘ladigan
qo‘shimcha texnik talablar, qabul qilish qoidasi, tamg‘alash,
qadoqlash, saqlash, tashishlar me’yorini belgilaydi.
TST (OST)ni farmatsiya sanoati va Sog‘liqni saqlash vazirligi
o‘zaro kelishgan holda tasdiqlaydilar.
TST (OST) 42—1—72 sanoat miqyosida tayyorlanadigan
hamma guruh (kategoriya)dagi dori turlari va dori vositalariga
farmakopeya moddasini ishlab chiqarish tartibi, mazmuni va
bayon qilish uslubi ko‘rsatilgan bo‘ladi. Hamma guruhdagi FM
tasdiqlangandan so‘ng mamlakat Sog‘liqni saqlash vazirligi
tomonidan ro‘yxatga olinadi va vazirlik indeksi (42) beriladi,
ro‘yxat raqami, tasdiqlangan yoki qayta ko‘rilgan yili (oxirgi
ikki raqam) ko‘rsatilgan bo‘ladi.