Farmatsevtik kimyo

 RUX BIRIKMALARI

 

Rux 

er 

pustlogining 

taxminan 

0,02 

foizini 

tashkil 

kiladi. 

U, 

kadmiy 

va 

simob 

elementlari 

bilan 

davriy 

snstemaning 

ikkinchi 

guruadda 

rux 

guruxchasini 

tashkil 

kiladi. 

Rux 

tabiatda 

turli 

birikmalar 

xolida 

uchraydi. 

Ulardan 

eng 

kup 

uchraydigan 

birikmalarga 

ZnS—aldama 

rux 

va 

ZnCO

3

—galley 

minerallari 

kiradi. 

Rux 

konlari 

Kozogiston, 

Uzbekistan, 

Ural, 

SHimoliy 

Kavkaz, 

Sibir, 

Uzok 

SHark 

noxiyalarida 

joylashgan. 

Tibbiyot 

amaliyotida 

rux 

birikmalaridan 

rux 

oksid 

va 

rux 

sulfat 

tuzi, 

asosan 

sirtdan 

burishtiruvchi 

va 

antiseptik 

modda 

sifatida 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

79 

 

 ... latiladi.   Bu   preparatlarning   ikkalasi   xam   DF   ga  kiritilgan. Pyx oksidi  pyx 

gidroksikarbonat tuzini yukori xaroratda  (300°S)  kizdirib olinadi. 

 

Rux gidroksikarbonat tuzini, uz navbatida rux sulfat eritmasiga issik natriy karbonat eritmasi 

kushib olinadi. 

 

Sof  ruxga  suyultirilgan  sulfat  kislota  ta’sir  ettirish  rux  sulfatni  olishda  asosiy  usul 

xisoblanadi. 

 

Rux sulfatni eritmadan ZnSCN* 7Ng.O 'xolida kristallash yuli bilan ajratib olinadi. 

RUX OKSID 

                             Zinci oxydum 

                                       ZnO  

. 

                     M.m. 81,37 

Ok yoki biroz sargimtir, amorf kukun modda bulib, suv va spirtda deyarli erimaydi, mineral 

kislotalarda,  ishkorla-rida  va  ammiak  eritmasida  eriydi.  Bu  preparatning  amfoter  xossaga  ega 

ekanligini bildiradi. 

 

 

RUX SULFAT 

                             Zinci sulfas 

                      ZnS0

4

-7H

2

0 

                    M.m. 287,54 

Rangsiz, xidsiz, tinik kristall yoki mayda kristall kukun bulib, suvda juda engil eriydi, spirtda 

erimaydi. Rux, sulfatning suvdagi eritmasi kislotali muxitga ega. 

Rux  oksid  va  rux  sulfatlarning  chinligi  ulardagi  rux  ionini  natriy  sulfid  va  kaliy 

geksatsianoferrat (II) erit-malari ta’sirida ok chukma xolida chuktirib aniklanadi. 

 

 

Rux  oksid  kizdirilganda  sarik  tue  oladi,  sovitilsa,  kaytadan  ok  tusga  kiradi.  Preparatning 

ushbu xossasidan uning chinligini aniklashda xam foydalaniladi. 

Rux sulfat tarkibidagi sulfat ioni odatdagicha bariy sulfat xolida chuktirib isbotlanadi. 

Rux  oksid  va  rux  sulfatlarning  tozaligini  tekshi-rishda  ular  tarkibida  yot  moddalardan 

alyuminiy,  temir,  mis,  kurgoshin  va  boshka  ogir  metall  birikmalarining  bor-yukligini 

aniklanadi.  Buning  uchun  rux  sulfatning  suvdagi  eritmasiga  yoki  rux  oksidning  suyultirilgan 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

80 

 

sulfat  kislotadagi  eritmasiga  ishkoriy  muxitgacha  ammiak  kushila-di.  Suyuklikda  loykalanish 

yoki  biror  rang  paydo  bulmasli-gi  kerak.  Aksincha,  preparat  tarkibiga  alyuminiy  birikmasi 

kushilib  kolgan  bulsa,  unda  ok,  temir  kungir-kizil  rangli  loyka,  mis  esa  suvda  eruvchan  kuk 

kompleks tuz xosil kiladi. 

 

Rux  sulfatning  tarkibida  yot  kushilma  sifatidagi  kalsiy  va  magniy  ionlarini  uning  ammiakli 

eritmasidan  natriy  gidrofosfat  eritmasi  ta’sirida  MgHPCu  va  SaNRS>4  ok  chukma  x,olida 

chuktirib  bilinadi.  Rux  oksidi  tarkibida  yot  kushilma  sifatida  kurgoshin  birikmalarining  bor-

yukligini bilish uchun, uning sirka kislotadagi eritmasiga kaliy xromat eritmasi kushiladi. Bunda 

sarik chukma (loyka) xosil bulmasligi kerak. 

 

DF  talabiga  kura,  rux  sulfat  uz  tarkibida  xlorid  va  nitrat  birikmalarini  saklamasligi  kerak. 

Nitratlarni odatdagicha difeniLaminning konsentrlangan sulfat kis-logadagi eritmasi ta’sirida kuk 

rang berishiga karab, xlor ionini esa kumush xlorid xolida chuktirib aniklanadi. 

Rux oksid va rux sulfatlarning mikdori magniy va kalsiy birikmalari kabi kompleksonometrik 

usul buyicha .shiklanadi. Bunda rux sulfat eritmasini ammiakli bufer na kislotali maxsus xrom-

kora indikatori ishtirokida trilon B ning 0,05 mol/l eritmasi bilan suyuklik kizil-binafsha rangdan 

kuk  rangga  utgunga  kadar  titrlanadi.  Rux  oksidini  aniklashda  avval  '  uni  suyultirilgan  sulfat 

kislotada eritib, keyin titrlanadi. 

Rux  oksidi  burishtiruvchi,  kurituvchi  va  antiseptik  modda  sifatida  sirtdan  sepma,  surtma  va 

pasta shaklida kulla-nadi. 

Pyx sulfatning 0,1 %, 0,25 % va 0,5 % li eritmalari urologiya amaliyotida (uretrit, vaginit) va 

boshka ka-salliklarni davolashda ishlatiladi. Rux sulfatni yana 0,1—0,3 g dan kustiruvchi modda 

sifatida ichiriladi. Uni kukun shaklida va 0,25 % li eritmasining 2 % li bor kislota bilan bulgan 

eritmasi kuzga tomizish uchun 10 ml dan shisha idishlarda chikariladi. 

Rux sulfat (B ruyxatida) va rux oksidlari ogzi max-kam yopiladigan idishlarda saklanadi. 

YOD 

 

    Jodum

 

                    A. m. 126,92 

Yodni  birinchi  marta  1811  yilda  fransuz  fabrikanti  Kurtua  suv  utlarining  kulidan  ajratib 

olgan.  Yod  buglari  binafsha  rangli  bulgani  uchun  unga  yod  (yunoncha  «yodes»  —  binafsha 

demakdir) deb nom berilgan. Yod tabiatda turli birikmalar, jumladan natriy, kaliy yodid, kalsiy 

yodat  —  loutarit  —  Ca(J0

3

)2,  natriy  yodat  NaJ0

3

  xolida  uchraydi.  Yod  birikmalari  juda  oz 

mikdorda  dengiz  suvida  (0,01—0,04  mg/l),  dengiz  suv  utlari  (suv  karami,  fukus  va  kizil 

filoforalar)  organlarida  0,5—0,2%  va  undan  ortik  buladi.  Yod  birikmalari.  neft  burg  kuduk 

suvlari  tarkibida  1  litr  suvda  10  mg  dan  100  mg  gacha  buladi.  Yod  CHili,  Peru  va  Boliviya 

davlatlaridagi selitra konlarida 1 

% 

gacha natriy yodat xolida uchraydi. U tirik organizmdaturli 

murakkab moddalarni, jumladan kalkonsimon bez  ishlab chikaradigan tiroksin, uch yod tironin 

gormonlari  tarkibida  xam  uchraydi.  Rossiyada  birinchi  marta  1915  yilda  rus  olimlaridan  L.  V. 

Pisarjevskiy  va  N.  D.  Averkievlar  Kora  dengiz  suv  utlari  kulidan  yodni  olish  ustida  tajriba 

utkazib, Ekaterinaslavda (X,ozirgi Dnepropetrovsk) yod ishlab chikarish zavodi kurilishiga asos 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

81 

 

soldilar.  Bu  zavod  uz  faoliyati  davrida,  ya’ni  birinchi  jaxon  urushi  yillarida,  atigi  200  kg  yod 

chikarar  edi.  Albatta  bu  mikdordagi  yod  unga  bulgan  talabni  mutlako  ta’min  eta  olmas  edi. 

Grajdanlar urushi davrida zavod vayron bulib ketdi. 

K,ora  dengiz  suv  utlaridan  yod  olish  ustida  ishlayotgan  bir  vaktda,  professor  V.'E. 

Tishchenko va A. I. SHustovlar raxbarligida ok dengiz suv utlari xam tekshirila boshlandi va V. 

E. Tishchenko tashabbusi bilan Arxangelsk shaxrida yod ishlab chikarish zavodi kurildi. Lekin 

u xam yodga bulgan talabni kanoatlantirmas edi. Zavod 1925—1926 yil-larga borib 250—300 

kg dan ortik yod ishlab chikara olmadi. 1924 yildan boshlab sobik Butunittifok ilmiy tekshirish 

kimyo-farmatsevtika  instituti  (BITKFI)  olimlari  tomoni-dan  Boku  noxiyalaridagi  parmalangan 

neft  burg-kuduk  suvlaridan  yod  olish  usullari  xam  keng  mikyosda  urganila  boshlandi.  SHu 

yillarda  professor  O.  YU.  Magidson  raxbarligida  bir  gurux  olimlar  yodni  neft  burg-kuduk 

suvlaridan  adsorbsiya  yuli  bylan;  olish  usulini  kashf  etdilar.  Bu  usul  buyicha  yodni  olish 

jarayoni kuyidagi boskichlardan iborat: 

1.

 

Neft  burg-kuduk  suvini  neft  va  uning  tarkibidagi  turli  naften  kislotalar  xayda  mexanik 

moddalardan tozalash. 

2.

 

Suv tarkibidagi yod ionini (kaliy va natriy yodidlar xolida buladi) sulfat kislota ishtirokida 

natriy nitrit bilan kuyidagi kimyoviy tenglama buyicha oksidlab olish: 

 

3. Burg-kuduk 

suvidan 

yod 

olish 

jarayonining 

navbatdagi 

boskichi, 

reaksiya 

natijasida 

ajralib 

chikkan 

mayda 

dispers 

xolidagi 

erkin 

yodni 

faollangan 

(aktivlangan) 

lista kumir bilan adsorbsiyalashdan iborat: 

- yod+kumir-isumir—yod. 

4.  Yod 

olish 

jarayonining 

turtinchi 

boskichi 

yodni 

kumir 

tarkibidan 

natriy 

gidroksid 

yoki 

natriy 

sulfit 

eritmasi 

yordamida 

desorbsiya 

kilib 

olish 

bilan 

tugaydi. 

Bunda 

erkin 

yod yana tuz xolatiga utadi: 

 

yoki 

 

5. Jarayonning oxirgi boskichida eritmadan yodidni yana kaytadan sulfat kislota ishtirokida 

kaliy xlorat yoki natriy nitrit bilan oksidlab yodni erkin xoliga utkaziladi: 

 

Yodni  kaysi  yul  bilan  olishdan  kat’iy  nazar,  uning  tarkibi  etarli  darajada  toza  bulmaydi. 

SHuning  uchun  xam  keyinchalik  uning  tarkibiga  kushilib  kolishi  mumkin  bulgan  organik  va 

mineral  moddalardan  ajratish  maksadida  sublimatsiya  (kuruk  xaydash)  yordamida  yoki 

konsentrlangan sulfat kislota bilan ishlab tozalanadi. 

Xozirgi  vaktda  burg-kuduk  suvlaridan  yod  olish  asosiy  usul  bulib,  u  iktisodiy  jixatdan 

arzon va yodga bulgan talabni gula kondiradi. Burg-kuduk suvlaridan brom va bor birikmalari 

xam olinadi. 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

82 

 

Yod kulrangrok koramtir tusli yaltirok va uziga xos ut-kir xidli kristall modda bulib, oddiy 

xaroratda asta-sekin buglanadi, kizdirilganda esa binafsha rangli bug xoliga 

utadi. 

Yod  suvda  juda  kam  eriydi,  spirt, efir,  xloroform  va  boshka  organik  erituvchilarda  yaxshi 

eriydi. Uning suvda eruvchanligi kaliy va natriy yodidlar ishtirokida kompleks birikmaga  

(Kh) 

utishi xisobiga oshadi. 

Ushbu  kompleks  tuz  bekaror  bulganligi  uchun  uzidan  erkin  yodni  oson  ajratadi. 

Preparatlarning  suv,  spirt  va  efirdagi  eritmasi  tuk  kungir,  xloroform  va  uglerod  sulfiddagi    

eritmalari    esa    binafsha    rangga    buyalgan 

buladi. 

Yodning  chinligini  aniklashda,  uning  suvdagi  kaliy  yodidli  eritmasiga  bir  tomchi  kraxmal 

eritmasi  tomizilsa,  suyuklik  kuk  tue  oladi.  Uni  kaynatilsa  eritma  rangeizlana-di,  kaytadan 

sovitilsa yana uzining avvalgi kuk rangiga 

utadi. 

Preparatni tozaligini aniklashda uning tarkibida yot kushilmalardan yodsian birikmasi bor-

yukligini berlin lazuri x,osil kilish reaksiyasi buyicha aniklanadi. Buning uchun maydalangan 

preparatning  namunasini  suv  bilan  chaykatib  suziladi.  Keyinchalik  filtratni  sulfit  kislota 

ta’sirida rangeizlantiriladi va unga temir (II)-sulfat, 

13—6543 

193 

temir  ( I I I ) - xlorid  va  natriy  gidroksid  eritmalari  kushib  isitiladi.  Bunda  yodsiandagi  sian 

KOLDIRI 

temir  (II)-sulfat  bilan  natriy  geksatsianoferrat  (II)  ga  utadi.  Ke-yin  aralashmaga 

suyultirilgan xlorid kislota kushiladi. Kuk rangli berlin lazuri x,osil bulsa, bu preparat tarki-bida 

yodsian borligini bildiradi: 

J2 + S0

2

 + 2H

2

0-*2HJ + H

2

S0

4

 

JCN + H

2

O^HJO + HCN 

HJO+S0

2

 + H

2

Q-*HJ + H

2

S0

4

 

HCN + NaOH-*NaCN + H

2

0 

6NaCN + FeS0

4

^Na

4

[Fe(CN)

6

] + Na

2

SO„ 

Na

4

[Fe(CN)6 + FeCl

3

-^NaFe[Fe(GN)

6

]+3NaCI. 

YUkorida  olingan  filtratning  yana  boshka  bir  kis-mida  yot  kushilma  sifatida  xlor,  brom 

ionlari  va  yod-xloridlar  aniklanadi.  Buning  uchun  filtratni  sulfit  kislota  ta’sirida 

rangsizlantirilgandan sung unga kumush nitrat va ammiakning konsentrlangan eritmasini kushib 

chaykatiladi. Bunda xlor va brom ionlari kompleks tuz x,olida eritmaga utadi: 

 

Keyinchalik  aralashmani  filtrlab,  filtratga  suyultirilgan  nitrat  kislota  kushiladi.  Suyuklikda 

loykalanish  ruy  bersa,  bu  preparat  tarkibiga  xlor  va  bromny  yot  birikmalari  kushilib 

kolganligidan darak beradi. 

 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

83 

 

Yodning  mikdorini  aniklashda,  uning  tarozida  tortib  olingan  namunasini  dastavval  kaliy 

yodidning suvdagi eritmasida eritib, sung kraxmal indikatori ishtirokida natriy tiosulfatning 0,1 

mol/l eritmasi bilan titrla-nadi. 

 

 Yod  eritmasida  kaliy  yodid  bilan  kompleks  birikkan  xolda  bulganligi  uchun  reaksiyani 

kuyidagicha xam yozish mumkin. 

 

Yodning  5 % va  10 % li  spirtdagi  eritmalari  (Solutio  jodi  spirituosa  5 %, 10 %) tibbiyotda 

temiratkini,  zambu-ruglar  chikaradigan  teri  kasalliklarini  davolashda  x;amda  sirtki 

zararsizlantiruvchi modda sifatida kullanadi. Yodning spirtli va kaliy yodidli suvdagi eritmalari 

endemik bukok kasalligida ichish uchun beriladi. Yod jips berkiladigan shisha tikinli (kopkokli) 

idishlarda,  salkin  va  yoruglik  tushmaydigan  joylarda  B  ruyxati  buyicha  sak-lanadi.  Yodning 

spirtli  eritmalarini,  ayniksa  10 % li  eritmasini  saklashda,  uning  oksidlovchi  xossasini  nazarda 

tutish  kerak,  chunki  u  belgilangan  muddatdan  uzok  vakt  saklanish  natijasyda  spirt  bilan 

reaksiyaga kirishib, sirka aldegidi, sirka kislota,, etilyodid, yodid kislota kabi moddalarni x,osil 

kiladi va ular xisobiga preparatda erkin yodning Mikdori kamayib ketadi. Odatda yodni 10 % li 

spirtdagi eritmasi bir oy muddatgacha saklanadi.