Farmatsevtik kimyo

BOR BIRIKMALARI

 

Bor  davriy  sistema 

III 

guruxining  bosh  guruxchasidagi  oldingi  urinda  joylashgan  element 

bulib,  u  tabiatda  birikmalar  xolida uchraydi.  Uning  eng  kup  tarkalgan va  muxim  birikmalariga 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

73 

 

bor kislota (sassolin) — N

3

VOz, bura (tinkal) — Na

2

B

4

0

7

- 10H

2

O,       kernit — Na

2

B

4

07- 4H

z

O, 

asharit—2MgB

2

0

3

-N

2

0,  barokalsid—SaV

4

07-4N

2

0  va  bo

щka minerallar kiradi. Bor birikmalari 

Ural,  Kozogis-ton,  Kavkaz,  K,rim  va  boshka  nox,iyalarda  keng  tarkalgan.  Bor  preparatlaridan 

bor  kislota  va  natriy  tetraboratlar  sirtdan  turli  kasalliklarni  davolash  uchun  bakteriotsid  modda 

sifatida ishlatiladi. 

BOR KISLOTA 

                            Acidum boricum 

                                H

3

BO

3

 

                       M. m. 61,84 

Bor kislota asharit tabiiy mineralini 100—110°S xaroratda, sulfat kislota ta’sirida parchalab 

olinadi. 

 

Reaksiya  natijasida  x,osil  bulgan  bor  kislota  400—  500°S  xaroratda  x,aydab  olinadi. 

Tibbiyotda ishlatiladigan bor kislotani asosan, natriy tetroborat yoki borokalsidga xlorid kislota 

ta’sir ettirib olinadi. 

 

Eritmadan bor kislotani sovitish yordamida kayta kristallash yuli bilan ajratib olinadi. 

Bor  kislota  xidsiz,  rangeiz,  yaltirok  tangacha  shaklida  yoki  ok  mayda  kristall  kukun  bulib, 

suv  va  spirtda  eriydi,  ayniksa  kaynok  suv  va  glitserinda  engil  eriydi.  Uni  barmok,  orasida 

in

щalaganda  biroz  yoglikligi  seziladi.  Bor  kislota  juda  kucheiz  kislotalarga  kiradi. (K=6,4-

10"

10

)  U  ishkor-lar  bilan  tetraborat  (Na

2

B

4

0

7

)  va  metaborat  (NaB0

2

)  tuz-larini  x,osil  kilishi 

mumkin. 

Bor  kislotani  100°S  xaroratda  kizdirilsa,  u  uz  tarkibi-dan  bir  molekula  suvni  chikarib, 

metaborat kislotaga utadi. 

 

Kizdirish 160-180°S gacha va undan xam yukori xaroratga-cha kutarilsa, metaborat kislota 

avval tetraborat kislota-ga — H

2

B

4

0

7

, keyin esa bor angidridiga utadi. 

 

Bor kislotaning chinligi kuyidagi reaksiyalar yordamida aniklanadi. Masalan, uning spirtdagi 

eritmasi  yondirilsa,  yashil  xoshiya  berib  alangalanib  yonadi.  Bunda  spirt  bilan 

bor 

kislotadan 

xosil 

bulgan 

murakkab 

boretilat 

efiri 

yonadi. 

/ 

 

Xlorid kislota kushib nordonlashtirilgan bor kislota eritmasiga xullangan sarik rangli kurkum 

kogozi  kuri-tilganda  kizil-kungir  rangga  kiradi,  keyinchalik  kogoz  ammiak.eritmasi  bilan 

xullansa,  u  kora-yashil  rangga  utadi.  Kurkum  kogozidagi  rang  uzgarishi  undagi  kurkumin 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

74 

 

moddasi-ning bor kislota bilan kizil rangli kompleks birikma xosil kilishi natijasidir. Kurkumin 

moddasi ikki xil toutomer shakl uzgarishida uchraydigan buyok modda bulib, kimyoviy tuzilishi 

jixatidan u kurkumindiferuloilme-tandan iborat. 

 

Bu  erda  shuni  xam  aytib  utish  kerakki,  reaksiya  oksalat  kislota  ishtirokida  olib  borilsa,  u  bor 

kislotaning  kurkumin  bilan  kizil  rangli,  ichki  kompleks  birikma  xosil  kilishini  tezlashtiradi. 

Ushbu  kompleks  birikma  rozotsia-ninga  nisbatan,  bir  muncha  murakkab  tuzilishga  ega  bulib, 

rubrokurkumin deb ataladi. 

 

Xloratsetat, salitsil va r-oksinaftoy yugslotalar xam ushbu xossaga ega. 

Bor  kislota  tarkibida  yot  kushilmalardan  margimush  va  turli  mineral  kislotalar  bulmasligi 

kerak.  Preparat  tarkibida  xlorid,  sulfat,  kalsiy,  temir  va  ogir  metall  birikmalarining  bulishiga 

Davlat farmakopeyasi cheklangan mikdorda, standart darajada ruxsat etadi. 

Bor  kislota  juda  kuchsiz  kislota  bulganligi  sababli,  uning  mikdorini  kuchli  ishkorlar  bilan 

bevosita  titrlab  anikdash  mumkin  bulmaydi.  SHuning  uchun  xam  uning  mikdorini  aniklash 

glitserin  ishtirokida  birmuncha  kuchli  kislota  xossali,  glitseroborat  kompleks  birikmasiga  utka-

zib, sungra fenolftalein indikatori buyicha natriy gidroksidning 0,1 mol/l eritmasi bilan suyuklik 

kizil rangga utgunicha titrlanadi. 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

75 

 

 

Titrlash  jarayonida  xosil  bulgan  natriy  glitseroborat  kompleks  tuzi  eritmada  glitserinning 

etarli  darajada.  bulmay  kolishi  sababli  gidrolizlanib,  suyuklikka  ishkoriy  muxit  yaratadi  va 

titrlash ekvivalent nuktasiga etmay tu-rib, suyuklik kizil tue olishi mumkin. 

 

SHuning uchun xam suyuklik titrlash jarayonida kizil rangga buyalishi bilan, unga kushimcha 

ravishda  glitserin  kushiladi.  Agar  rang  uchib  ketmasa,  bu  titrlashni  ekvivalent  nuktasiga 

etmaganini kursatadi va titrlash davom ettiriladi. 

. 

,  Bor  kislotaning  1—4 % li  eritmalari  sirtdan  antiseptik  modda  sifatida  ishlatiladi.  Uning  rux 

sulfat bilan bulgan eritmasi kuzga tomizish uchun, spirtdagi eritmasi esa kulok tomchisi sifatida 

kullanadi, 5—10% li surtma va sepma dori xolida teri kasalliklarini davo-lashda ishlatiladi.        

:

 

Preparat ogzi maxkam yopiladigan idishlarda saklanadi. 

 

NATRIY TETRABORAT. BURA 

                             Natrii tetraboras. Natrium tetraboricum. Borax 

Na

2

B

4

O7-10H

2

O: 

 

M. m 381, 37 

Natriy  tetraboratni,  tabiiy  borakalsid  minerali  yoki  bor  kislota  eritmasiga  isitilgan  natriy 

karbonat eritmasi ta’sir ettirib olinadi. Sungra filtrlanadi va filtratni tuyingunga kadar buglatiladi. 

Keyinchalik suyuklikni sovutish yuli bilan natriy tetraboratni kristall xolida ajratib olinadi. 

Natriy  tetraborat,  rangeiz,  tinik  kristall  yoki  ok  kristall  kukun  bulib,  suvda  va  glitserinda 

eriydi. Kaynok suvda juda engil eriydi spirtda erimaydi. U ochik xavoda uz tarkibidagi kristallik 

suvini kisman yukotadi. 

Natriy  tetraboratning  suvdagi  eritmasi  ishkoriy  mu-xitga  ega  bulib,  uning  glitserindagi 

eritmasi esa glitseroborat kislota x,osil bulishi xisobiga kislota muxitga egadir. 

 

Natriy  tetraboratning  chinligini  aniklash  uchun,  tuyni  rangeiz  alangaga  tutilganda 

alanganing  rangeiz  kismini  sarik  rangga  buyaydi.  Bu  bilan  preparatdagi  natriy  ioni  borligi 

isbotlanadi.  Natriy  tetraborat  tarkibidagi  borni  xam  bor  kislotaga  kilingan  reaksiyalar 

yordamida  aniklanadi.  Buning'uchun  preparatning  xlorid  kislota  solingan  eritmasiga  kurkum 

---

Pharmaceutical chemistry  

Autors:  Juraeva A.A., Muhitdinova K.Sh., Zaripova N.T.  R.A.Xusainova, A.D.Tashpulatova 

 

76 

 

KOROZI 

botiridsa,  u  kizil-kungir  rangga  kiradi.  Preparatga  bir  necha  tomchi  konsentrlangan 

sulfat  kislota  ishtirokida  spirt  kushib  yondirilganda  yashil  alanga  berib  yonadi.  Natriy 

tetraborat  tarkibida  (bor  kislota  lavxasida  keltirilgan  yot  moddalardan  tashkari)  kushimcha 

ravishda karbonat va margimush birikmalarining bor-yukligi tekshi-riladi. 

Natriy  tetraboratning  mikdori  neytrallash  usuli  buyicha  aniklanadi.  Bunda  tortib  olingan 

anik mikdordagi preparatning eritmasi metiloranj indikatori ishtirokida suyuklik kizil-tuk sarik 

rangga utgunga kadar, xlorid kislotaning 0,1 mol/l eritmasi bilan titrlanadi. 

 

Natriy tetraborat xam bor kislotaga uxshash, sirtdan antiseptik modda sifatida ishlatiladi. U 

ogzi jips yopiladigan idishlarda saklanadi.