Farmakologiya va klinik farmatsiya

Sinapslar klassifikatsiyam. Sinapslar markaziy va periferikka bulinadi, ximiyaviy va elektrik, kuzgatuvchi va tormozlovchi sinapslarni ajratish mumkin. Joylashgan joyiga karab aksosomatik, aksoaksonal, aksodendritik, dendrosomatik, dendro-dendritik va x.k. Sinapslar klapan tipida ishlaydi, signallarni bir tomonlama utkazadi va ular markaziy nerv sistemasining fuksiyalarida juda muxim rolni bajaradi.

1. 
   Bir tomonlama utkazishga ega bulganligi uchun MAC faoliyati bir tartibda ishlaydi.
   
2. 
   Sinapslar ma’lum darajada plastiglik xossasiga ega, sinapslar effektligi modifikatsiyalanishi mumkin. Masalan: signallar utishi kup ishlagan sinapslarda ishlamagan, yoki kam ishlagan sinapslardan yaxshirok u^taDⁱ- Sinapslar xotira, urganish, programmalashtirish funksiyalarida ishtirok etadilar.
   
3. 
   Kupgina farmakologik moddalarni ta’sir etish joyi xisoblanadi, shuning uch_, meditsinada keng kullanadi-blokatorlar, psixomimetik preparatlarni ishlatilishida. Markaziy va periferik sinapslar tuzilishi jixatdan fark kilmaydi, bulib utadigan ayrim funksional jarayonlar bilan farklanadi.
   

Nerv muskul sinapsi-periferik sinaps presinaptik membrana, postsinaptik membrana, sinaps yorigidan tuzilgan. Nerv oxirini vdoplovchi membrana presinaptik membrana deb ataladi. Neyrosekretor apparatdan iborat. Bu erda sinaps pufakchalari bor, ularning diametri 50 nmga teng, ularning orasida xoshiyali pufakchalar bor, bulardan oddiy pufakchalar xosil buladi. Sinaps pufakchalarida maxsus mediatorlar saklanadi, innervatsiyalanadigan xujayraga kuzgatuvchi eki tarmozlovchi ta’sir etadi. Sinaps yorigining kengligi 10-50 nm (100-500 A). Xarakat potensiallari ta’sirida presinaptik membrana depolyarizatsiyalanadi va pufakchalar yoriladi va mediator sinaps yorigiga tushadi.

Bu protsessda Sa ionlari juda muxim rol uynaydi. Presinaptik membrana depolyarizatsiyalanish natijasida kalsiy darvozalari ochiladi, xujayra tashkarisidagi suyuklikdan Sa⁺⁺ ionlari nerv oxiridagi xujayraga kiradi va shu erda mediator ajralishini va sinaps yoriga tushishini ta’minlaydi. Membrana utkazuvchanligining darajasi depolyarizatsiya mikdoriga boglik, presinaptik membrana tinch xolatda manfiy zaryadlangani uchun pufakchalar yakinlashmadi, bir birovidan itariladi. Kuzgal ganda Sa⁺⁺ ionlari (ikkita musbat zaryadlangan) nerv oxirida’'"' xujayraga kirib presinaptik membranani manfiy zaryadini kamaytiradi (ekranlashtirad „ pufakchalar postsinaptik membranaga diffuziyalanib utadi. Postsinaptik membranada retseptor joylashgan bu mediatorga juda sezgir buladi, asosan kuzgaluvchan sinapslarda mediator atsetilxolin bulganligi uchun xolinoretseptor deb ataladi. Mediator retseptor oksili bilan boglanadi va oksilning strukturasi uzgaradi, buning natijasida postsinaptik membrananing utkazuvchanligi uzgaradi. Na⁺ va K⁺ ionlariga nisbatan. Membrana depolyarizatsiyalanadi va oxirgi plastinka potensiali (GJP) vujudga keladi yoki xarakatlantiruvchi plastinka potensiali. Buning mikdori mediatorning mikdoriga boglik. Xarakatlantiruvchi plastika potensiali XPP elektr kuzgaluvchan membranani depolyarizatsiyalaydi, bu kritik darajaga etganda potensial generatsiya kilinadi. Postsinaptik membranada xolinesteraza fermenta yordamida atsetilxolin tez parchalanadi. Bir kancha farmakologik moddalar xolinesterazani aktivligini pasaytiradi. Bularni ingibitorlar deb atashadi (ezerin, prostglandin, galantamin). Bular kuyidagi ta’sirlarni kursatishi mumkin.

1. 
   Kuzgalishni utishini presinaptik membranalarda bloklash.
   
2. 
   Mediator ajralishini bloklash.
   
3. 
   Mediator sintezini bloklash.
   
4. 
   Xolinoretseptorlarga ta’sirlash (kurare, flaksidin, diplatsin).
   

Masalan kurarening tasiri kurare va unga uxshash moddalar xolinoretseptorlar bilan atsetilxolinga nisbatan mustaxkam birikma xosil kiladi. Natijada xolinoretseptor substansiya bloklanadi, nerv impulsi utmaydi, sun’iy yul bilan kuyilgan atsetilxolin xam muskul tolasini kuzgata olmaydi. Xolinesteraza atsetilxolini tez parchalay oladi. Ketma-ket keluvchi nerv impulslari normal kuzgaluvchi ta’sirini yuzaga chikarishi uchun xar bir impuls keladigan paytgacha mediatorning avvalgi porsiyasi “yigishtirib” olinishi kerak. Xolinesteraza shu funksiyani utaydi. Xolinesteraza aktivligini keskin darajada pasaytiradigan ingibitorlar bor. Xolinesteraza ingibitori ta’sir etganda nervning ritmik ta’sirlanishi postsinaptik potensiallarning yigindisini vujudga keltiradi, natijada postsinaptik membrana turgun depolyarizatsiyalanadi va nerv tolasidan muskul tolasiga impulslar utishi tuxtaydi. Postsinaptik membrananing turgun depolyarizatsiyalanishi uzgarmas tok katodining uzok ta’sirida kelib chikadigan xolatga uxshaydi (katodik depressiya) MAC sidagi sinapslarda kuzgatuvchi postsinaptik potensial xosil buladi. Tormozlovchi sinapslarda tormozlovchi postsinaptik potensial xosil buladi. Mediator-GAMK postsinaptik membranani giperpolyarizatsiyalaydi.Sinapsda buladigan jarayonlar.

Nerv impulsi — presinaptik membranani depolyarizatsiyasi — Sa⁺⁺ kanallarini ochilishi -

• 
  Sa⁺⁺ ionlarini kirishi — mediatorni sinaps yorigiga ajralib chikishi — mediatorni retseptor bilan uzaro boglanishi -— postsinaptik membranani kanallarini aktivatsiyasi — K.PSP (KPP) vujudga kelishi — sinaps yonidagi membranani depolyarizatsiyalanishi va kritik darajaga etishi —
  

XP vujudga kelishi.

Sinapsning xossalari

Kuzgalishni bir tomonlama utishi.

1. 
   Sekin (tuxtab utishi) 0,2-0,5 m/sek MASda, 1,3 m/sek nerv muskul sinapslarida.
   
2. 
   Ritmni transformatsiyalashi.
   

Ximiyaviy moddalarga va gipoksiyaga sezgirligi.

Tez charchashi.

Labilligini pastligi (100-150 imp.sek).

Qo’zgalishlarni kushilishi - summatsiyalanishi.

3. 
   Sinaps engilligi. Kuchli ta’sirotlardan keyin kuchsiz ta’sirotlarga xam bir xilda javob berishi.
   
4. 
   “Bor yoki yuk” konuniga buysinmaydi.
   

10) Quzgalishni utishi fakat mediator yordamida utadi

11. 
    Ishonch utkazish faktori past.
    

Boshka mediatorlar xam bulishi mumkin. Sinapslarda atsetilxolin, katexolamin, monoaminlar, aminokislotalar, boshka mediatorlar gistamin, neyroaktiv, peptidlar, R moddasi, neyrotenzin, endorfin, libirinlar, prostglandinlar. Elektrik sinapslarda sinaps yorigi juda kichkina buladi, kuzgalish tutilmasdan utkaziladi, bu sinapslarda kuzgalish ikki tomonlama utishi mumkin degan fikr bor. Xrzirgi vaktda nerv-muskul birlashmasida impuls utishining ximiyaviy mexanizmi xakidagi Samoylov gipotezasiga aksari tadkikotchilar kushilishadi.

Nerv-muskul sinapslari Nerv tolasidan u bilan innervatsiyalanuvchi xujayra — muskul, nerv yoki bez xujayrasyuga kuzgalishning utishini ta’minlaydigan struktura tuzilmasi sinaps deb ataldi. Markaziy nerv sistemasida xam, periferiyada xam barcha sinapslar uchta asosiy element: presinaptik (sinapsdan oldingi) membrana, postsinaptik (sinapsdan keyingi) membrana va sinaps yorigidan iborat ekanligini elektron mikroskopik tadkikotlar kursatib berdi. Nerv oxirini koplovchi membrana presinaptik membrana deb ataladi. Nerv oxiri uziga xos nsyrosekretor apparatdan iborat. Innervatsiyalanadigan xujayrani kuzgatuvchi yoki tormozlovchi mediator nerv oxiridaya ishlanib chikadi.

Tinchlikda mediator sinaptik pufakchalarda buladi. Bu pufakchalar nerv oxirlarining elektron mikrofotografiyalarida ravshan kurinib turadi. Presinaptik membrana depolyarizatsiyalanganda bu pufakchalar yorilib, mediator yuzaga chikadi va membrana orkali sinaps yorigiga kuyiladi. Sinaps yorigining eni taxminan 200—500 A. Bu yorik tuzlar tarkibi jixatidan kon plazmasiga uxshab ketadigan xujayraaro suyuklik bilan tula. Mediator yorikdan tez diffuziyalanib chikib, innervatsiyalanadigan xujayra (muskul, nerv yoki bez xujayrasi) ning membranasiga ta’sir etadi. Xujayra membranasining nerv oxiriga bevosita chegaradosh kismi postsinaptik membrana deb ataladi (nerv-muskul birlashmasida nerv oxiri va post-sinaptik membrana kupincha oxirgi yoki xarakatlantiruvchi plastinka deb yuritiladi). Postsinaptik membrana uz xossalariga kura xujayraning kolgan kismini koplovchi membranadan fark kiladi.

Asosiy farxi shuki, postsinasttik membrana mediatorga niobatan juda yuksak ximiyaviy sezgirlikka zga buladi va elektr toki ta’sirida kuzgalmaydi.

Sinapsda kuzgalishning utish mexanizmi mediatorning postsinaptik membrana bilan uzaro ta’sir ztishiga asoslangan. Kuzgalishning utish mexanizmida ximiyaviy zvenoning borligi sinapslarning ikkita umumiy xossasini tushunarli kilib kuyadi. Sinapslar: 1) kuzgalishni bir tomonlama utkazadi (nerv tolalarida kuzgalishni ikki tomonlama utkazadi) va 2) .kuzgalishni tuxtatib turib, keyin utkazadi.

Sinapslarning kuzgalishni bir tomonlama utkazishi shunga boglikki, nerv oxiridan chikkan mediator muskul tolasining, bez xujayrasinint yoki nerv xujayrasining postsinaptik membranasini kuzgatadi. Muskul tolasida, nerv yoki bez xujayrasida vujudga⁴ keluvchi xarakat potensiali esa, sinaps yorigi borligidan, nerv oxirlarini va nerv tolalarini kuzgata olmaydi.