Farmakologiya va klinik farmatsiya

Ma’ruza.14 Asab tolalarining va sinapslarning fiziologiyasi.

Savollar:

1. 
   Asab tolalarining tiplari.
   
2. 
   Asab tolalarida kuzgalishni utishi.
   
3. 
   Asab tolalarida kuzgalishni utish konunlari
   
4. 
   Asab mushak sinapsining strukturasi.
   
5. 
   Sinapslarda kuzgalishni utish mexanizmi.
   
6. 
   Sinapslar xossalari.
   

Nerv tolasidan kuzgalish utishini urganilganda bir nechta koida yoki konun aniklangan.

1. 
   Nervning fiziologik uzliksizligi konuni.
   

Nerv tolasida kuzgalishni utishi uchun eng zarur shart shuki, uk silindrning membranasi anatomik va funksional jixatidan butun bulishi kerak. SHuning uchun nervni kirkib kuyishiga emas, balki uk silindr membranasi xar kanday yul bilan ta’sirlab, shikastlash, masalan boylab kuyish, sovutish, isitish, kon kelishini tuxtatish, xar-xil ximiyaviy moddalar-novokain, kokain, dikain, impulslarni utkazmaydigan bulib koladi. SHunday kilib nerv tolalari kuzgalishni utkazish uchun fakat anatomik jixatdan butun bulmasdan tolalari fiziologik uzliksizligi bulgandagina impulsni utkazadi.

2. 
   Ikki tomonlama utkazish konuni. Nerv tolasiga ta’sir etilganda kuzgalish usha tolada ikki tomonlama, ya’ni markazdan kochuvchi yunalishda xam, markazga intiluvchi yunalishda xam tarkaladi. Buni kuyidagi tajribada isbot kilish mumkin. 1877 yilda Babuxin-gistolog nil lakka baligining elektr apparatining tolalarida, 1886 yilda Kyune m.gracilis da isbotlab bergan. Nerv tolasiga ikki juft A va B elektrod kuyib, ular ikkita elektr ulchov asbobiga ulanadi. Nerv tolasini ikkita elektrod oraligidagi kismiga ta’sir etiladi, kuzgalish ikki tomonlama utganligi natijasida A elektrodlar ostidan xam B elektrodlar ostidan xam impuls utganligini asboblar kayd kiladi. Kuzgalishning nerv tolasida ikki tomonlama utishi fakat ajratib olingan tolada kuzatiladi. MAC da nerv muskul preparatlarida bir tomonlama utadi.
   
3. 
   Kuzgalishning nervdan ajratilib utkazilish konuni. Xar kanday periferik nerv stvoli bir talay xarakatlantiruvchi, sezuvchi va vegetativ nerv tolalaridan iborat. Nerv tolalari ba’zi bir-biridan juda uzokda turgan bir talay periferik tuzilmalarni innervatsiya kiladi. Masalan adashgan nerv kukrak kafasining, korin bushligining barcha organlarini innervatsiya kiladi, kuymich nervi oyokning barcha muskullari, suyaklari, tomirlari va terisini innervatsiya kiladi. Impulslar xar bir tolasida aloxida tarkalib, bir toladan ikkinchi tolaga utmaydi, va nerv tolasi kaysi xujayrada tugagan bulsa fakat usha xujayralarga ta’sir etilgandagina periferiyadagi barcha organ va tukimalar normal ishlay oladi. Buni kuyidagi tajribada isbotlash mumkin. Orka miyadan chikadigan asabni sitib ildizlariga ajratiladi, shu ildizlarning biri ta’sirlansa, muskullarning xammasi kiskarmaydi, ta’sirlanadigan ildizdan innervatsiyalanuvchi muskul kiskaradi. Kuzgalish bir toladan ikkinchisiga utganda muskullarning xammasi kiskarish kerak edi. Nerv impulsini ajratilib utishi xujayra aro yorikdagi suyukdikni karshiligi nerv membranasining karshiligidan ancha past bulgani uchun kuzgaluvchan membranani kuzgalgan va kuzgapmagan kismlari orasidagi tok kismi xujayra aro yoriklikdan utadi, kushni tolalarga kirmasdan.