Farmakologiya va klinik farmatsiya

O”sish gormoni kam va ortikcha ishlanganda organizmda ruy beruv-chi uzgarishlar. Usish gormoni etarli ishlab chikarilmaganda organizmning yoshiga karab turli uzgarishlar paydo buladi. Gudak bolalarning usishi keskin ravishda tuxtaydi. Ayni vaktda odam umrbod pakana bulib koladi (gipofizar pakanalik). Bunday kishilarning gavda tuzilishi nisbatan proporsional; ammo, kul-oyok panjalari kichkina, barmoklari ingichka buladi, skeletning suyaklanishi kechikadi, jinsiy organlar rivojlanmaganligicha koladi, ikkilamchi jinsiy belgilar ravshan bilinmaydi, sochi (juni) bolalarniki singari mayinligi va yaltirokligi bilan fark kiladi. Bunday bemorlar yukumli va boshka kasalliklarni ogir utkazadi va kupincha yoshligida ulib ketadi. Gipofizar pakana bulgan erkaklarda impotensiya (ya’ni jinsiy alokaga yaramaslik) kayd kilinadi, ayollar esa tur- maydigan (steril) buladi. Gudaklik davrida usish gormoni xaddan tashkari kup ishlansa gigantizm avj oladi, bunda odamning buyi 240—250 sm ga, vazni esa 150 kg ga etadi. Voyaga etgan odamda usish gormoni-ortikcha ishlansa, buy umuman u^smaydy, chunki u°ib bulgan ammo gavdaning usish kobiliyatini saklab kolgan a’zolari: kul-oyok barmoklari va panjalari, burun va pastki jag, til, kukrak va korin bushligidagi organlar usadi. Bu kasallik akromegaliya deb ataladi (grekcha «akron» va «megalos»ning tom ma’nosi — «katta burtiklar») (113-rasm). Gipofizar gigantlardagi kabi, akromegaliya bulgan bemorlarda xam gipofiz oldingi bulagining gormonlari tomonidan boshkariladigan ichki sekretsiya bezlarining funksiyasi buziladi, jumladan jinsiy bezlarning ichki sekretsiya funksiyasi etarli bulmaydi. Akromegaliyada me’da osti bezining in-sulin ishlab chikaradigan insulyar tukimasi etarli ishlamay, kandli diabet vujudga keladi. Gipofiz oldingi bulagining atsidofil xujayralardan tuzilgan usmasi odatda akromegaliyaga sabab buladi.

Gonadotrop gormonlar

Gipofiz oldingi bulagining atsidofil xujayralaridan ishlanib chikadigan prolaktin (yoki lyuteotrop gormon) molekulyar ogirligi 25 000 - 30 000 ga teng bulgan proteindir. Bu gormon xazm yullarining fermentlari ta’sirida parchalanadi, shu sababli uni teri ostiga yoki venaga yuborish zarur. Sut bezlariga estrogen va progesteron ta’sir etgandan sung ularda sut xosil bulishini prolaktin kuchaytiradi. Bundan tashkari, prolaktin sarik tananing rivojlanishiga stimul beradi. Bolasini emizayotgan urgochi kalamushlarning gipofizi olib tashlansa, laktatsiya (ya’ni sut ajralishi) tuxtaydi. Urgochi xayvonlar organizmiga prolaktin yuborilganda bolasini emizayotgan xayvonlarda sut ajralishi kuchayish bilangina kolmaydi, voyaga etgan, ammo tugmagan (bola emizmayotgan) xayvonlarda xam picha sut ajralishiga sabab buladi. Etilgan urgochi xayvonlar xatto ular bichilgan takdirda xam prolaktin sut ajralishga sabab buladi. Erkak xayvonlar organizmiga prolaktin yuborib, ularda xam sut ajralishini kuzatish mumkin. Birok buning uchun oldin bir kadar vakt davomida estrogen va progesteron yuborib turish zarur, chunki erkak xayvonlarning sut bezlari rudimentar xolatda buladi, ularning bez tukimasi sun’iy yul bilan rivojlantirilmasa, sut chikarmaydi. Xdyvonlar xatto voyaga etguncha ularga prolaktin kiritilsa, onalik instinkti paydo buladi. Prolaktin ta’sirida tukimalar glyukozani kamrok uzlashtiradi, shu tufayli kondagi glyukoza kupayadi, prolaktin shu jixatdan somatotropinga uxshash, lekin undan kura bushrok ta’sir etadi. Prolaktin sekretsiyasini gipotalamus markazlari refleks yuli bilan stimullaydi. Bola emizish vaktida sut bezlari surgichlaridagi retseptorlar ta’sirlanadi, shu tufayli gipotalamus yadrolari kuzgaladi, bu esa gipofiz funksiyasiga gumoral (neyrosekretsiya) yul bilan ta’sir etadi.

Gipofizning oldingi bulagidagi atsidofil xujayralardan prolaktin ishlanib chiksa, shu bulakning bazofil xujayralari boshka ikkita gonadotrop gormon - follikulni stimullovchi va lyuteinlashtiruvchi gormonlarni ishlab chikaradi. Turli xayvonlarning gipofizidan shu ikki gormonning preparatlari olingan, bular esa molekulyar ogirligi kariyb 30 OOO ga teng bulgan glyukoproteidlardir. Amilaza ta’sirida bu preparatlar uz aktivligini yukotadi. Gormonlarning aktiv gruppasi tarkibida polisaxarid borligi shundan kurinib turipti. Follikulni stimullovchi va lyuteinlashtiruvchi gormonlar ta’sirida kelib chikadigan fiziologik uzgarishlar yukorida kuzdan kechirildi. Bu uzgarishlarning sababi shuki, follikulni stimullovchi va lyuteinlashtiruvchi gormonlar erkak va urgochi xayvonlarning jinsiy bezlariga ta’sir etib, pubertat bezning rivojlanishini va follikullar etilishini, shuningdek, ularda jinsiy gormonlar xosil bulishini stimullaydi. Gipofizning gonadotrop gormonlari bichilgan xayvonlar organizmiga yuborilganda, voyaga etmagan xayvonlarda kuzatiladigan xarakterli fiziologik uzgarishlar ruy bermaydi. Voyaga etmagan xayvonlar organizmiga gonadotrop gormonlar muntazam ravishda yuborib turilganda ularning tezrok voyaga etishi, ayni vaktda jinsiy organlarning kattalashuvi va ikkilamchi jinsiy belgilarning barvakt yuzaga chikishi shu gormonlarning jinsiy bezlarga ta’sir etish natijasi ekanligi shundan anglashilib turipti. Kursatilgan uzgarishlarning bevosita sababi gipofiz gonadotropinlari emas, balki jinsiy bezlarda xosil buluvchi gormonlar ta’siridir. Normal erkak xayvonlardagina emas, bichilgan erkak xayvonlarda xam follikulni stimullovchi gormon ta’sirida prostata bezining usib ketishi — bu gormonning bevosita stimullovchi ta’sir etish natijasidir. Gonadotrop gormonlarning ajralib chikish intensivligi jinsiy alokaning reflektor ta’siriga, urugdon va tuxumdon jinsiy gormonlarining gumoral ta’siriga, shuningdek tashki muxitning turli faktorlariga boglik. Odamning ruxiy kechinmalari gonadotrop gormonlarning xosil bulishiga ta’sir etadi. Masalan, bombardimonchi aviatsiyaning xujumlaridan yoki kamok lageriga kamalishdan kelib chikkan kurkuv xissi gonadotrop gormonlar chikishini keskin darajada buzib, xayz kurish sikllarining tuxtab kolishiga sabab bulganligi ikkinchi jaxon urushi vaktida kayd kilingan edi.

Tireotrop gormon (tireotropin)

Gipofiz oldingi bulagining bazofil xujayralaridan ishlanib chikadigan tireotrop gormon (yoki tireotropin) glyukoproteiddir (molekulyar ogirligi 26000—30000). Bu gormon kalkonsimon bezdan gormonlar chikishini stimullaydi. Bu stimulyasiya mexanizmlari kup xil. Tireotropin proteaza aktivligini oshirib, kalkonsimon bezda tireoglobulin parchalanishini kuchaytiradi, natijada konga tiroksin bilan triyodtironin kuplab chikadi. Tireotropin kalkonsimon bezda yod tuplanishiga imkon beradi; bundan tashkari, kalkonsimon bezdagi sekretor xujayralar sonini va aktivligini oshiradi. Tireotrop gormon xayvonlarga yuborilsa, kalkonsimon bez usib ketadi, gipofiz olib tashlanganda esa yosh xayvonlarning kalkonsimon bezi tula rivojlanmaydi, etilgan xayvonlarning kalkonsimon bezi esa kichrayadi va kisman atrofiyalanadi. Gipofizi olib tashlangan xayvonlarda asosiy almashinuv va oksillar almashinuvi susayadi. Tiroksin yuborish, gipofiz kuchirib utkazish yoki tireotrop gormon yuborib, asosiy almashinuvni va oksillar almashinuvini yana kutarish mumkin. Organizmga tiroksin kiritish asosiy almashinuvni va oksillar almashinuvini normallashtiradi, chunki xayvonning atrofiyalangan kalkonsimon bezida tiroksinning kam ishlanishi shu yul bilan koplanadi, gipofizni kuchirib utkazish va tireotrop gormon yuborish esa bu gormon yukligida atrofiyalangan kalkonsimon bez tukimasini ustirib, almashinuvni normaga keltiradi.

Xayvon organizmiga uzok vakt davomida xar kuni etarli mikdorda tireotrop gormon kiritib turilsa, unda odamning Bazedov kasalligidagiga uxshash simptomlar paydo buladi. Tireotropin oz-ozdan doimo ajralib turadi. Tireotropin sekre-siyasini gipotalamus kuzgotadi, gipotalamusning nerv xujayralaridan chikadigan fiziologik aktiv moddalar gipofiz oldingi bulagining ichki sekretsiyasini kuzgotadi. Tireotropinning kancha ajralib chikishi kondagi kalkonsimon bez gormonlarining mikdoriga boglik. Konda kalkonsimon bez gormonlari etarli bulsa, tireotropin sekretsiyasi susayadi va, aksincha, konda kalkonsimon bez gormonlari etarli mikdorda bulmasa, tireotropin sekretsiyasi stimullanadi. SHunday kilib, bu erda teskari boglanish mexanizmi ishlab turadi. Organizm sovuganda tireotropin sekretsiyasi kuchayib, kalkonsimon bez gormonlari kuprok xosil buladi, natijada issiklik xosil bulishi kuchayadi. Organizmga sovuk takror ta’sir etsa shartli refleks paydo bulishi sababli, sovushdan oldin buladigan signallar ta’sirida xdm tireotropin sekretsiyasi stimullanishi mumkin. Bosh miya pustlogi tireotrop gormon sekretsiyasiga ta’sir kursata olishi shundan anglashilib turipti. Organizmni chiniktirishda, ya’ni uni mashk kildirib sovukka chidamini oshirishda buning axamiyati bor.