|
Turtinchi gruppa - ogir jismoniy mexnat ishchilari (xammollar, er kazuvchilar va boshkalar) - 4300-5000 kkal.
Kishlok xujaligi, kurilish va sanoatda mashina texnikasi joriy kilingan sayin ishchilarning energiya sarfi ancha kamayib bormokda.
Akliy mexnat vaktida energiya almashinuvi
Akliy mexnat vaktida energiya jismoniy mexnatdagina nisbatan ancha kam sarflanadi.
Ogir xisob chikarish, kitob ustida ishlash va akliy mexnatning boshka turlari, xarakat bilan davom etmasa, energiya sarfini tamomila tinch xolatdagiga nisbatan salgina (2-3%) oshiradi. Ammo kupincha, ayniksa ish bajaruvchi xayajonlanganda (lektor, artist, yozuvchi, orator va boshkalar), akliy mexnatning ba’zi turlari muskullar faoliyati bilan davom etadi, shu sababli energiya sarfi ortishi mumkin. Boshdan kechirilgan ruxiy kechinma modda almashinuvini bir necha kungacha 11-19% orttirishi mumkin.
Tekshirilayotgan kishiga ogir jismoniy mexnat kilayapsan deb ishontirilsa, u garchi ish bajarmasa xam, modda almashinuvi kupincha ikki baravar va undan xam kuprok ortishi mumkin. Bu dalillar modda almashinuvi va energiya sarfi bosh miya yarim sharlari pustlogining ta’sirida uzgara olishini isbot etadi.
Ovkatning spetsifik dinamik ta’eiri
Ovkat eyish va xujayralarning ozuk moddalarini uzlashtirishi modda almashinuvi intensivligini kuchaytirib, energiya sarfini oshiradi. Modda va energiya almashinuvining shu tarika kuchayishi ovkatning spetsifik dinamik ta’eiri deb atalgan.
Oksilli ovkatning spetsifik-dinamik ta’eiri ayniksa katta: u modda almashinuvini urta xisobda 30% oshiradi. Uglevod va yoglarning spetsifik dinamik ta’eiri oksillarnikiga Karaganda kamrok. Odam uglevod va yoglarni iste’mol kilganda modda almashinuvi 4-15% ortadi (turli olimlarning ma’lumotlari xar xil).
TERMOREGULYASIYA
Gavda temperaturasi va izotermiya
Odam va oliy xayvonlarning gavda temperaturasi tashki muxit temperaturasining uzgarishiga karamay doim deyarli bir darajada turadi. Gavda temperaturasining bunday doimiyligi izotermiya deb yuritiladi.
Izotermiya fakat gomoyoterm, yoki issik konli deb ataluvchi xayvonlarga xos. Gavda temperaturasi uzgaruvchan bulib, tashki muxit temperaturasidan oz fark kiluvchi, ya’ni poykiloterm, yoki sovuk konli xayvonlarda izotermiya yuk.
Izotermiya ontogenez protsessida asta-sekin rivojlanadi. YAngi tugilgan bolalarda gavda temperaturasini doim bir darajada saklab turish kobiliyati uncha mukammal rivojlanmagan. SHunga kura tashki muxit temperaturasi katta yoshdagi odamlarga ta’sir etmaydigan darajada uzgarganda bola organizm sovib (gipotermiya) yoki kizib (gipetermiya) ketishi mumkin. Xuddi shuningdek, muskullar bilan kilinadigan ozgina ish, masalan, bolaning uzok chinkirishi bilan boglik bulgan muskullar ishi gavda temperaturasini oshirishi mumkin. CHala tugilgan bolalar organizmi gavda temperaturasini doim bir darajada saklab turishga yanada kamrok kodir: ularning gavda temperaturasi tashki muxit temperaturasiga kuprok boglik.
Organ va tukimalar temperaturasini, shuningdek butun organizm temperaturasini isiklik xosil bulish intensivligiga va issiklik yukotish mikdoriga boglik.
Betuxtov ruy beruvchi va issiklik chikishi bilan davom etuvchi ekzotermik reaksiyalar okibatida issiklik xosil buladi. Bu reaksiyalar barcha organlar va tukimalarda ruy beradi, lekin intensivligi bir xil bulmaydi. Muskul tukimasi, jigar, buyraklar kabi aktiv ish bajaruvchi tukima va organlar aktivligi kamrok tukima va organlar (kushuvchi tukima, suyak, togaylar) ga Karaganda kuprok issiklik chikaradi.
Organ va tukimalarning issiklik yukotishi ularning olgan urniga kuprok boglik: teri, skelet muskullari singari yuzarokda yotgan organlar sovukdan muxofaza kilingan ichki organlar Karaganda kuprok issiklik chikaradi va tezrok soviydi.
Turli organlar temperaturasining turlicha bulishi yukorida aytilgandan anik kurinib turibdi. Gavdaning ichkarisida yotgan va kup issiklik chikaradigan jigar temperaturasi odamda eng yukori (37,8-38°), teri temperaturasi esa ancha pastdir (badanning kiyim bilan berkilgan joylarida 29,5- 33,9°).
Bundan anglashiladiki, «gavda temperaturasi» degan tushuncha shartli tushunchadir, chunki gavdaning turli kismlaridagi temperatura bir-biridan katta fark kiladi. Eng yirik tomirlardagi kon temperaturasi butun organizmning urtacha temperaturasi xammadan yaxshirok ta’riflab beradi, chunki tomirlarda yuradigan kon aktiv tukimalarda isiydi, ularni shu tarika sovutadi va terida sovib, uni ayni vaktda isitadi.
Odamning gavda temperaturasi odatda kultikdan ulchanib, shu asosda fikr yuritiladi. Soglom odamning kultikdan ulchangan temperaturasi 36,5-39,9°. Klinikada kupincha (asosan emadigan bolalarda) gavda temperaturasi rectum-da aniklanadi, bu erdagi temperatura kultikdagidan ancha yukori bulib, soglom odamda urta xisob bilan 37,2-37,5° ga teng.
Gavda temperaturasi doimiy bulmay, balki sutka davomida 0,5-0,7° ga uzgarib turadi. Gavda temperaturasi kechkurun soat 4-6 da eng yukori (maksimal), ertalab soat 3-4 da esa eng past (minimal) buladi. Gavda temperaturasining bu uzgarishi yashash sharoitiga boglik: tinchlik va uyku gavda temperaturasini pasaytiradi, muskullar bilan kilanadigan ish esa uni orttiradi. SHu sababl.. tungi smenalarda uzok ishlaydigan ishchilarda temperatura yukorida aytilganning teskarisicha uzgarishi mumkin.
Butun organizmda issiklik xosil bulishi va issiklik yukotish bir-biriga teng bulgandagina odamning gavda temperaturasini doim bir darajada turishi mumkin. Bunga termoregulyasiyaning fiziologik mexanizmlari yordam beradi. Umuman termoregulyasiyani fizikaviy va ximiyaviy termoregulyasiyaga ajratish raem bulib ketgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
