Fargona davlat unversiteti

3.2Katta itarish nazariyasi
Bu nazariyaning ajdodi P.Rozenshteyn-Rodan boʻlib, uni 1943-yilda Yevropa chekkasining rivojlanmagan mamlakatlari uchun shakllantirgan. Keyinchalik “katta turtki” tushunchasidan Gʻarb olimlari (R.Nurkse, X.Leybenshteyn, A.Xirshman, G.Singer va boshqalar) yangi ozodlikka chiqqan mamlakatlarni modernizatsiya qilish shartlarini asoslash uchun foydalandilar. Neokeynschilik ruhida talqin qilingan birlamchi sanoatlashtirish muammolari ularning tadqiqotlari markazida bo'ldi. Shuning uchun davlatning milliy daromadni oshirishga qaratilgan iqtisodiy siyosati tufayli asosiy e'tibor avtonom investitsiyalarning roliga qaratildi.


Keyns modeli bunday muammoni hal qilishda yordam bera olmadi, chunki u, birinchi navbatda, statik edi va qisqa muddatda iqtisodiyotni ko'rib chiqdi. Keyinchalik Xarrod va Domar uni uzoq muddatga kengaytirdilar.


"Katta turtki" mamlakatni qoloq holatdan olib chiqish uchun iqtisodiyotga kapitalni katta miqdorda kiritishni o'z ichiga oladi. Biroq, "qashshoqlikning yovuz doiralari" dan farqli o'laroq, "katta turtki" nazariyotchilari bozorning o'zini o'zi tartibga solishni juda tanqid qildilar. Shuning uchun ular asosiy e’tiborni milliy iqtisodiyotning o‘sish sur’atlarini jadallashtirish uchun zarur tarmoqlarga sarmoyalarni taqsimlashga qaratdilar.


"Qashshoqlikning shafqatsiz doiralari" dan farqli o'laroq, "katta turtki" g'oyasi o'z izdoshlarini topdi. U rivojlanayotgan mamlakatlarda yetakchilar, shuningdek, aholi orasida taqsimlangan. Modernizatsiya dasturini amalga oshirish davlat amaldorlariga yuklanganligi sababli, vaqt o'tishi bilan bu mamlakatlarda uni amalga oshirishdan manfaatdor bo'lgan ijtimoiy qatlam - davlat-byurokratik burjuaziya shakllandi. Eng foydali kapital qo'yilmalarni qidirayotgan yirik korporatsiyalar ham qiziqish uyg'otdi. Bularning barchasi nafaqat yuqori nazariy qiziqish, balki uni Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida amalda qo'llashga urinishlarga yordam berdi.


Biroq, ushbu kontseptsiyaning barcha jozibadorligiga qaramay, sezilarli kamchilik bor edi. Nazariya rivojlanayotgan mamlakatlarda cheklangan kapitaldan foydalanish uchun ishlab chiqilgan va ishchi kuchi kabi aniq mo'l-ko'l resursni hisobga olmagan.