|
7-rasm. Normal tipda qarag‘ayzorning umumiy ko‘rinishi.
Normal tipdagi populatsiyada jamoada o‘simlik taraqqiyot davri-ning barcha
bosqichlarini to‘liq o‘tkazadi. Unda spora yoki urug‘laridan tortib, to voyaga
yetgan o‘simliklarni uchratish mumkin. S notik jihat-dan olganda, ular o‘simliklar
jamoasining asosiy populyatsiyasi hisobla-nadi. Fitosenozni xarakterlash vaqtida
undagi o‘simlik turlarining holati ham hisobga olinadi.
Turlarning hayotiy holati quyidagi shkala bo‘yicha ifodalanadi:
20
3-to‘liq hayotiy holatda sharoit qulay bo‘lib o‘simlik o‘sish, rivoj-lanish va
taraqqiyotini to‘liq o‘tkazadi, ya’ni gullaydi va m va hosil qi-ladi.
2-o‘rtacha hayotiy holatda o‘simlikning g
rativ organlarining ri-vojlanishi
uchun sharoit yetarli bo‘lmaydi, u faqat v
tativ fazada qola-di, gul va m valar
hosil qilmaydi.
1-susaygan hayotiy holatda o‘simlik zararlanganligi va kuchsiz o‘sishi
kuzatiladi.
Ma’lum maydon birligida (1 m
2
yoki 100 m
2
) uchraydigan turlar soni
fitotsenozning turlarga qanchalik to‘yinganligini ifodalaydi. Fitotse-nozning
turlarga boyligi
ganda o‘rganilayotgan har bir fitotsenozda bir n cha namuna
maydonchalarining tasvirlanishi natijasida tuzilgan tur-larning to‘liq ro‘yxati
tushuniladi. Turlarga eng boy zona s rnam tropik o‘rmon fitotsenozlari
hisoblanadi. Masalan, Shri-Lanka o‘rmonlarida fa-qat daraxsimon turlarning o‘zi
1500 atrofida, Amazonka daryosi bo‘yi-dagi o‘rmonlarda, u, hatto 2500 gacha
yetadi. O‘simliklar jamoasining turlarga boyligi bir n cha faktorlarga, ya’ni
kshirish o‘tkazilayotgan rayon florasining boyligi, tashqi muhit, ayniqsa,
mikroiqlimi, tuprog‘i, fitotsenozning, o‘z navbatida, muhitga ko‘rsatadigan ta’siri,
uning yoshi, holati va antropog n faktorlarga bog‘liq.
Xulosa qilib aytganda, fitotsenozdagi turlar tarkibi iqlim, edafik shroitlar va
ly f, biog n, antropog n faktorlar ta’siri hamda turlarning biologik xususiyatlari
va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi.
Floristik to’plamni aniqlash. Jamoaga kiruvchi turlar yig‘indisi flo-ristik
tarkibdir. Namuna maydonida juda kam uchraydigan turlarni ham hisobga olish
rak. Jamoaga faqat gulli o‘simliklar kirmasdan yo‘sinlar, zamburug‘lar, suvo‘tlar
va boshqalar ham kiritiladi. Namuna maydonini ta’riflashda ko‘proq yuqori
o‘simliklar hisobga olinishi k rak.
O‘simliklar ro‘yxatini varaqalarga joylashtirishda ularning hayotiy formasini
hisobga olib joylash ham mumkin. Masalan, daraxtlar, buta-lar, chalabutalar, ko‘p
yillik o‘t o‘simliklar, ikki va bir yillik o‘tlar, ef -m rlar. Qavatlikka (yarusga)
kirmagan (lianalar, epifitlar) o‘simliklar alohida yoziladi. Namuna maydonida
daraxt, buta va chalabutalar uchra-masdan, faqat o‘t o‘simliklardan iborat bo‘lsa,
biologik va ekologik gruppasiga qarab yoki ularning jamoa (fitotsenoz)da tutgan
o‘rniga qa-rab (g‘alladoshlar, dukkaklilar, labgullilar), yozib boriladi. Noma’lum
bo‘lgan turlar esa aniqlangunga qadar biror bir b lgi yoki raqam bilan b lgilab,
rbariyga olib qo‘yiladi. O‘simliklar ro‘yxatiga yangi unib k -layotgan
o‘simliklar, nihollar, kasallangan o‘simliklar ham kiritiladi.
Jamoa (fitotsenoz)ning asosiy b lgisi undagi turlar soni hisoblana-di.
Olingan namuna maydonchasidagi turlar soni jamoani turlarga to‘-yinganligi
yiladi. Turlar to‘yinganligini aniqlash uchun namuna may-donidagi 1 m
2
joyda
maydoncha ajratiladi. Floristik tarkibni aniqlash bi-lan birga, jamoada tarqalgan
turlarning roli ham aniqlanadi. Shu jamoa uchun ayrim turlar doimiy bo‘lsa,
ayrimlari faqatgina jamoani hosil qi-lishga qatnashadi, ayrimlari esa vaqtincha
yo‘qolib, k yin o‘sib chiqadi. Shuning uchun ham o‘simlik turlari gruppalarga
bo‘linadi.
Edifikator o‘simliklar jamoani quruvchilari bo‘lib, uning struktura-sini va
ular hayotidagi o‘ziga xos sharoitlari aniqlaydi. Ko‘pincha, edifikator o‘simliklar
21
yuqorigi yarusni hosil qiladi. Masalan, archazorlarda archa, zarangzorlarda zarang,
tolzorlarda tol, t rakzorlarda t rak va ho-kazo. Ba’zan, edifikator pastki
qavatlikdagi o‘simliklar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, g‘alladoshlar. Jamoadagi
edifikator bo‘lmagan turlar ass ktatorlar (qatnashuvchilar) d b ataladi. Jamoa
ichidagi dominant tur-lar ham ajratiladi. Dominantlik d b bir yoki bir n cha
turning jamoada boshqa turlardan ustun turishiga aytiladi. Ustun turuvchi,
hukmronlik qiluvchi turlar dominantlik d yiladi. Dominantlarni har bir qavatlikda
ajratish mumkin. Doimiy va vaqtincha dominant turlar mavjud bo‘lib, ular qisqa
vaqt yashab, jamoani kuzatish paytida tashqi ko‘rinishni b lgilab b radi.
Klaster
(cluster) ingliz tilida shajara degan ma’noni anglatadi. Ushbu
lokal texnologiya o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan va o‘z- lashtiradigan
g‘oya, nazariya, qonuniyat hamda tushunchalar o‘rtasidagi bog‘anishini anglash,
bir-biriga uzviyligini tushunishga imkon yaratib tahliliy-tanqidiy fikr yuritish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga zamin tayyorlaydi.
Klasterni tuzish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
biologiya kursi mazmunidagi muayyan g‘oya doska yoki qog‘oz o‘rtasiga
yoziladi;
ushbu g‘oya bilan bog‘liq qonuniyatlar, tushunchalar bir-biriga bog‘liq
holati ko‘rsatkich bilan belgilanadi, so‘ngra mazkur qonuniyat va tushunchalarning
faktik ma’lumotlari grafik tarzda yoziladi va tarmoq hosil qilinadi;
avval o‘rganilgan mavzu va o‘rganiladigan mavzu o‘rtasidagi bog‘lanishlar
haqida xulosa chiqariladi.
Klasterdan foydalaniladigan darslarda o‘quvchilar teng sonli kichik
guruhlarga ajratilib, ularga o‘quv topshirig‘ining didaktik maqsadi va bajarilish
tartibi tushuntirilgandan so‘ng, ular belgilangan vaqt ichida fikrlarini jamlab,
o‘zlari tuzgan klasterni himoya qilib, fikrlarini dalil- lashga imkon yaratilib, eng
yaxshi va asosli tuzilgan klaster aniqlanadi, g‘oliblar rag‘ballantiriladi. Klasterni
bitta mavzu yoki bob bo‘yicha yax-lit holda tuzish o‘quvchilaming tizimli fikr
yuritishiga zamin yaratadi. Klasterning asosidan asosiy g‘oya yoki tushuncha o‘rin
oladi, masalan, hujayraning tuzilishi bo‘yicha quyidagicha tuziladi:
22
3-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
