Fan/modul kodi

3-MAVZU: PUL NAZARIYALARI 
REJA: 
Pul nazariyasining mohiyati 
Pulning metallik nazariyasi 
Pulning nominallik nazariyasi 
 
Pul nazariyasining mohiyati 
 
 
Pul nazariyasining olamshumul ilmiy ahamiyati shundaki, u barcha iqtisodiy fanlarning 
bazisi hisoblanadi. Haqiqatda ham birorta iqtisodiy adabiyot mavjud emaski, agar pul 
yoki u bilan bog‘ liq munosabatlarni o‘ zida aks ettirmagan bo‘ lsa. 
Pulning nazariy tabiati bir nechta bo‘ lib, qator konsepsiyalarda uning mavjudligini 
tabiiy asoslari va amal qilishining sabablari keltiriladi. Shartli ravishda buni ―tovarli‖ va 
―tovarsiz‖ konsepsiyalarga ajratish mumkin
35
. 
Tovarli konsepsiyada pulning qimmatliligini aniqlashda asosiy e‘tibor real foydali 
hisoblangan ichki qiymatiga qaratiladi. Bu borada juda keng tarqalgan pulning metallilik 
nazariyasi e‘tiborga olinadi.Pulning tovarsiz konsepsiyasida uning tovarni sotib olish 
huquqini beruvchi qiymati, simvoli, ieroglifi, umumiy ko‘rinishi kabi belgilariga e‘tibor 
qaratiladi. Albatta, pul nazariyasining ko‘p qirraliligi va uning iqtisodiy kategoriya 
sifatida amal qilishi juda ko‘p iqtisodchi olimlar, mutaxassislar, ekspertlar tomonidan 
e‘tirof etilgan. E‘tiborli jihati shundaki, iqtisodchi olimlar, ekspertlar va 
mutaxassislarning pul nazariyasi va uning iqtisodiy kategoriya sifatida amal qilishi 
haqidagi qarashlari, ta‘limotlari va g‘oyalari juda ko‘p hollarda bir – biridan farq qiladi. 
Buning asosiy sabablaridan biri, bizning nazarimizda, iqtisodiy nazariyachi olimlar, 
mutaxassislar va ekspertlarning pul nazariyasi haqidagi asarlarining turli vaqtda, turlicha 
ishlab chiqarish sharoitida va turli hududlarda yaratilganligidir. Jamiyatda mehnat 

---

taqsimotining mavjudligi, kishilarni bir – biriga bog‘lab turadilar, ular o‘rtasida 
mahsulotlar va resurslar almashuvini ta‘minlaydigan mexanizmni amal qilishini talab 
etadii. Ushbu mexanizm bozor bo‘ lib, bozor kishilar faoliyatini tartibga soladi va 
ularning manfaatlarini bir – biriga mos kelishini ta‘ minlaydi. Kishilar faoliyatini 
harakatga keltiruvchi, ular o‘ rtasidagi ayirboshlashni ta‘ minlovchi va ularning 
manfaatlarini tartibga soluvchi vosita sifatida pul maydonga chiqadi. Ma‘ lumki, 
jamiyatda ayirboshlash munosabatlarining dastlabki davrlarida kishilar barterdan juda 
keng ravishda foydalangan, keyinchalik ular barter, ya‘ ni tovarni – tovarga 
almashtirish jarayoni ma‘ lum qiyinchilik va qo‘shimcha vaqtni talab etishi natijasida, 
bozor ishtirokchilari pulni kashf etdilar. Pul – barcha tovarlarning umumiy ekvivalenti 
sifatida maydonga chiqadigan ―maxsus tovar‖ bo‘lib, uning yordamida barcha
tovarlar qiymati o‘lchanadi. Pulning jamiyatda amal qilishi va uning evolyusiyasi bilan 
bog‘ liq masalalar iqtisodiy adabiyotlarda pul nazariyasi sifatida talqin etiladi. Ushbu 
iqtisodiy adabiyotlarda pul nazariyasining iqtisodiy kategoriya sifatida amal qilishi 
quyidagi uchta guruhga ajratib o‘ rganiladi. Pulning metallik nazariyasi 
Pulning metallik nazariyasi XVI – XVII asrlarda dastlab kapitalning boylik sifatida 
jamg‘ arish, kapitalistik tuzumning shakllanishi va rivojlanishi sharoitida vujudga keldi. 
Moneta tarkibini buzish (monetaning og‘ irlik miqdorini kamaytirish) ga qarshi 
kurashda progressiv (ijobiy) rol o‘ ynadi. Bu nazariyalar o‘ sha davr ruhi va vujudga 
kelayotgan burjuaziya ehtiyojlarini aks ettirib, merkantilistlar baquvvat metall pullar 
tarafdori bo‘ lib chiqdilar.Bu nazariya o‘ sha davr kapitalizmining eng rivojlangan 
Angliya davlatida maydonga keldi. Ularning fikricha, barqaror metall valyuta jamiyat 
iqtisodiy taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a‘ zolarining jamg‘ arishga 
bo‘ lgan intilishi iqtisodchilarning boylikning manbaini o‘ rganishlariga sabab bo‘ ldi. 
Ular bu manbani savdodan izladilar. Ularning e‘ tirof etishlaricha, aktiv savdo balansi 
mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta‘ minlaydi. Shunday qilib, ilk metallik 
nazariyasi tarafdorlari jamiyat boyligini qimmatbaho metallar bilan almashtirib, ular 
pulning hamma funksiyalarini bajaradi deb hisoblar edilar. Ma‘ lumki, pul birligining 
sotib olish qobiliyati metall asosida aniqlanadi, metall tangalar o‘ zida pulning haqiqiy 
qiymatini aks ettirib, ulardan tanga (moneta)lar zarb etilgan. Shu bois ham metall pul 
nazariyasini qo‘ llab – quvvatlovchi iqtisodiy nazariyachilar vakillari qog‘ oz pul 
nazariyasini inkor etadiilar. Metall pul nazariyasi vakillari ushbu ta‘ limotni yoqlab 

---

chiqqanlarida asosan nodir metallarni, ya‘ ni kumush va oltin tangalarni nazarda tutadilar. 
Ularning ta‘ limotida kumush va oltin tangalar real qiymatni aks ettiruvchi haqiqiy pul 
bo‘ lib, ular o‘ z qiymatlarini yo‘ qotmaydilar. Shu bilan birga, kumush va oltin pullar 
ayirboshlash munosabatlarida real qiymatlari asosida ishtirok etib, iqtisodiyotda 
inflyasiya muammosini keltirib chiqarmaydi, deya ta‘ kidlaydilar. Ushbu olimlarning 
ilmiy karashlaricha mamlakatning boyligi pulning ko‘ payishi bilan belgilanishi kerak 
xamda metall pullar faqat oltin va kumushdan yaratilishi lozim. Bundan kelib chiqadiki, 
metallistlar nazariyasiga ko‘ ra: pulning moxiyati ijtimoiy zaruriy mehnatning 
rivojlanishi bilan belgilanmasdan oltin va kumushning tabiiy xususiyatlari bilan 
belgilanadi, ya‘ ni qanchalik ushbu metallar sifatli bo‘ lsa pulning qadri shuncha yuqori 
bo‘ ladi. Pulning metallik nazariyasi kapital harakatining dastlabki davrida taraqqiy etdi. 
Moneta tarkibini buzish (monetaning og‘ irlik miqdorini kamaytirish)ga qarshi kurashda 
progressiv rol o‘ ynadi. Bu nazariyalar o‘ sha davr ruhi va tuzilayotgan burjuaziya 
ehtiyojlarini aks ettirib, merkantilistlar baquvvat metall pullar tarafdori bo‘ lib chiqdilar. 
Bu nazariya o‘ sha davr kapitalizmining eng rivojlangan davlati Angliyada maydonga 
keldi. Metallik nazariyasining asoschilaridan biri U. Stefford (1554-1612 y.) edi. U o‘ z 
qarashlarini o‘ zining Londonda 1581 yilda chop etilgan 
«Vatandoshlarimizning ba‘ zi odatiy arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi. Bu 
oqim tarafdorlari Angliyada T. Men (1571-1641y.), D. Nors (1641-1691y.), Fransiyada 
bu ta‘ limotni A. Monkreten (15751621y.), Italiyada F. Tamani (1728- 1787y.) va 
boshqalar rivojlantirdi. Ularning fikricha, barqaror metall valyuta jamiyat iqtisodiy 
taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a‘ zolarining jamg‘ arishga bo‘ lgan 
intilishi iqtisodchilarning boylik manbaini o‘ rganishlariga sabab bo‘ ladi. Ular bu 
manbani savdodan izladilar. Ularning e‘ tirof etishlaricha, aktiv savdo balansi 
mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta‘ minlaydi.Shunday qilib, ilk metallik 
nazariya tarafdorlari jamiyat boyligini qimmatbaho metallar bilan almashtirib, ular 
pulning hamma funksiyalarini bajaradi, deb hisoblar edilar. Ilk metall nazariya 
tarafdorlarining asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat edi: 
ilk metallchilar haqiqiy pullarni qiymat belgilari bilan almashtirish zarurligi maqsadga 
muvofiq kelishini tushunib yetmadilar; 
ilk metallchilar pulning jamiyat taraqqiyotida tovar muomalasi asosida yuzaga kelgan 
tarixiy kategoriya ekanligini tushunmadilar; 

---

ular jamiyat boyligi deb qimmatbaho metallarni jamg‘ arishni tushundilar va 
«bunday boylik manbai savdodir» degan noo‘ rin fikrga keldilar. 
Ular jamiyat boyligi mehnat natijasida vujudga keladigan moddiy va ruhiy 
qadriyatlar yig‘ indisi ekanligini tushuna olmadilar. Ilk metallik nazariya targ‘ ibotchilari 
savdo burjuaziyasi manfaatlarini himoya qilib chiqqan edilar. 
XVIII
asr oxiri va XIX asrning birinchi yarmiga kelib sanoat burjuaziyasi 
manfaatlarini qondira olmagan metallik nazariya o‘ z mavqeini yo‘ qotdi. Ammo XIX 
asrning ikkinchi yarmiga kelib nemis iqtisodchisi, tarixiy maktab vakili K. Knis (1821-
1898 y.) bu nazariyani himoya qilib chiqdi. Bu g‘ oyaning qayta tiklanishiga 1871-1873 
yillarda Germaniyaga kiritilgan oltin tanga standarti sabab bo‘ ldi. K. Knis targ‘ iboti 
metallchilar nazariyalarini yangi sharoitga moslashtirdi. Knis pul sifatida faqatgina 
metallni emas, balki Markaziy bank banknotalarini ham e‘ tirof etdi. Bu paytga kelib 
xo‘ jalikda kredit asosiy mavqega ega bo‘ la boshladi va bu oltin monetalar bilan birga 
muomalada bo‘ lib, ularga almashtiriladigan banknota emissiyasining asosini tashkil 
etdi. K. Knis banknotalarni tan olgan holda, hech nima bilan ta‘ minlanmagan qog‘ oz 
pullarga qarshi chiqdi. Uning fikricha, pul muomalasi metall bilan ta‘ minlangan 
banknotalar va metall monetalarga asoslanishi shart. Qog‘ oz pullar xuddi «qog‘ oz 
bulka» kabi ma‘ nosiz narsadir. K. Knis ta‘ kidlashicha, oltin o‘ z tabiatiga ko‘ ra 
puldir. I Jahon urushidan so‘ ng metallizm tarafdorlari oltin moneta standartini qayta 
tiklash mumkin emasligini tan olib, o‘ z nazariyalarini himoya qilish maqsadida oltin 
quyma standart va oltin deviz standartga asoslangan banknota ishlab chiqarishni yoqlab 
chiqdilar.