Фанидан маъруза матни

3.8-расм. Сув сарфи моделининг схемаси: 
ОЕВ – ҳаракат кесими; OMDNB – юзаки тезлик эпюраси; CDE – вертикалдаги тезлик 
эпюраси; MKN – изотаха. 
 
Сув сарфини тахиграфик эгри чизиқ ѐрдамида ҳам топиш мумкин. Бунинг учун абсцисса 
ўқига изотахалар оралиғидаги юзалар, ордината ўқига эса уларга тўғри келадиган тезлик 
катталиклари жойлаштирилади.
Агар элементар юзани 
d
u
3.9-расмдагидек жойлаштирсак, координата ўқлари ва 
тахиграфик эгри чизиқ чегараланган юза ушбу формуладан аниқланади: 
Ud
Q
, 
ва бу изланган сув сарфи катталигини беради. 
3.9-расм. Сув сарфининг тахиграфик эгри чизиғи. 
Элементар юзачани горизонтал ўққа параллел қилиб, яъни du кўринишида жойлаштирсак, 
унда сарф формуласи
max
0
U
dU
Q
кўринишга эга бўлади. 
Амалда эса сув сарфини тахиграфик эгри чизиқ юзасини планиметрлаш орқали топилади. 

---

4 – маъруза. Сув сатҳини назорат қилиш. Очиқ каналлардаги сув сатҳини иссиқлик сатҳ 
ўлчаш асбоблари ѐрдамида ўлчаш. Гидрометрик створлар. Гидрометрик створларнинг 
вазифалари ва уларнинг турлари. 
 
Сув режимининг сатҳи ҳақида асосий тушунчалар
Дарѐ, кўл, ботқоқлик ва ер юзасида жойлашган сув миқдори доимо ўзгариб туради. 
Сувнинг миқдори ўзгариши билан сув объектлари сатҳи ҳам ўзгариб туради. Сатҳнинг ўзгариш 
характери кўпгина омилларга боғлиқ бўлиб, кўп йиллик, йиллик мавсумий ва суткалик 
ўзгаришларни келтириб чиқаради. 
Сув сатҳининг 
кўп йиллик
ўзгариши асосан иқлим ўзгаришига боғлиқ бўлиб, атмосфера 
циркуляциясининг узоқ муддатли таъсирида ҳосил бўлади. 
Йиллик сатҳ
ўзгариши асосан метереологик шароитларга, ѐғингарчилик миқдорига, 
ҳароратга ва ҳаво намлиги ҳамда шамолга, буғланишга кетадиган йўқолишга боғлиқ бўлади. 
Мавсумий сатҳ
ўзгаришлари дарѐ, кўл, ботқоқликдаги сувлар - улар майдонининг 
географик жойлашишига ва физико-географик омилларга боғлиқдир. 
Айрим вақтларда сатҳ ўзгаришлари ѐғингарчиликнинг бир йилда тақсимланишига, яъни 
иқлимга боғлиқ бўлади. Мавсумий ўзгаришлар дарѐ ҳавзасининг рельефига, денгиз сатҳидан 
жойлашиш баландлигига боғлиқ бўлади. 
Суткалик сатҳ
ўзгаришлари дарѐнинг қуйи ўзанида шамол таъсирида, кузги ва баҳорги 
муз оқишида ва сувнинг кўпайиши ва камайишида кузатилади. Сезиларли суткалик ўзгаришлар 
гидроузелларда гидроэлектростанцияларнинг суткалик ишига боғлиқ ҳолларда вужудга келади. 
Максимал сатҳ турбинадан кўп сув ўтказиш натижасида ҳосил бўлади. Юқори беъефдаги сув 
сатҳи ўзгаришлари сезиларсиздир, чунки сув омбори ҳажми бу ўзгаришларни қоплайди 
(тўлдиради).