Фанидан маъруза матни

 
24.4-расм. Кичик ГЭСларга ишлатиладиган чиқимлар тузилиши: 
а-тайѐр напор фронти мавжуд бўлганда; б-янги створда; 1-қурилиш қисми; 2-
гидротурбина-генератор; 3-ѐрдамчи электр жиҳозлар; 4-бошқа қолган жиҳозлар; 5-
лойиҳавий изланиш ишлари; 6-қурилиш даврида чиқимларнинг ошиши. 
24.1-жадвал.
Ҳаражатлар структурасига мисол (Финляндия)
ГЭС 
қуввати, 
минг кВт 
Қурилиш баҳоси, % 
ГЭС
биноси 
Тўғон ва сув 
йўллари 
Жиҳозлар 
Қолган сарф 
ҳаражатлар 
механиқ 
электр 
<5 
5÷10 
>10 
19 
25 
21 
21 
22 
18 
29 
19 
18 
17 
17 
15 
14 
17 
28 
КГЭСларни 
унификациялаштиришдан 
иқтисодий 
самара 
чизмаларни 
унификациялаштириш (6 та ГЭС учун фақат 175 та чизма чиқарилган эди, оддий лойиҳа ишларида 
450 та чиқарилиши керак), монтаж нархини камайтириш ҳисобига жиҳозларнинг умумий 
баҳосини 20% га камйтириш ва хизматдаги ходимларни ўқитиш натижасида олинган эди. 
6 та КГЭС қурилиши бўйича ҳаражатларнинг умумий камайиши 25% га етди.
Бироқ, кўпгина чет эл фирмаларининг таъкидлашича унификацияланган лойиҳалардан 
фақатгина қуввати 5 минг кВт дан юқори бўлган КГЭСларни қуриш ишлари индивидуал 
лойиҳалар орқали бажарилиши тавсия этилади. Америка мутахассислари берган маълумотларга 
кўра КГЭСларни қуриш ҳаражатлари напор камайгани сари қисқаради.
МҲДлари
 
энергетик корхоналарнинг тарифлар сиѐсати ва иш фаолияти федерал энергетик 
комиссия томонидан умумдавлат маромида, маҳаллий жойларда эса регионал энергетик комиссия 
томонидан бошқарилади. Бунда энергия ва қувватнинг федерал улгуржи бозори (ЭҚФУБ) 
тарифлари федерал маромнинг устама сарфини айтарлик ўз ичига олмайди ва ЭҚФУБда энергия 
ишлаб чиқариш реал баҳосига яқин ҳисобланади, энергия ва қувватнинг регионал тарифлари эса 
кўпинча турли хил энерготизимлар учун ўта фарқли устама сарфнинг бир қисмини ўз ичига олади, 
бу эса ҳар доим ишлаб чиқаришнинг реал баҳосига мос келади. Шунга боғлиқ ҳолда энергетик 
лойиҳаларнинг самарадорлигини асослаш вақтида ЭҚФУБ электр энергиясининг қўлланилаѐтган 
ва тахмин қилинаѐтган тарифларига мўлжаллашга тўғри келади. 
Ҳозирги даврда, иқтисодиѐтнинг ривожланиш даврида энергия бозорларидаги (бирлашган 
энерготизимларда ишловчи объектлар учун) сарф-ҳаражат ва тарифларнинг пасайиши нуқтаи 
назаридан энергообъектнинг инвестицион таҳлилига алоҳида эътибор ажратиш лозим.
КГЭСларнинг инвестицион лойиҳаларининг иқтисодий самарадорлигини масалан, РАО 
«Россия ГЭСлари» томонидан берилган тавсиялар билан мос равишда давстлабки баҳолаш 
ишларини олиб бориш учун, энергиянинг инвестицион лойиҳалар қопланишини таъминловчи 
тарифлари самарадорлигининг катталаштирилган кўрсаткичлари қўлланилади. Бунда кўрилаѐтган 
КГЭСлар энергиясининг лойиҳалар қопланишини таъминловчи тарифларини энергия ва 
қувватнинг улгуржи бозорида айланган тарифлари билан солиштириш натижасида самарасиз 

---

лойиҳаларни четлаштиришга ва шу билан бирга потенциал равишда кейинги реализация учун 
тўғри келувчи лойиҳалар сонини камайтиришга имкон яратади.
КГЭСлар самарадорлигини баҳолаш учун таклиф этилаѐтган, улар функцияларини 
бажариш шароитини ҳисобга олувчи ѐндошув, лойиҳанинг дастлабки босқичида ишлатилиши 
мумкин. Бунда марказлаштирилган энерготаъминот билан ишловчи энерготизимлар таркибига 
киритилган, шунингдек марказлаштирилмаган, автоном равишда ишловчи КГЭСлар кўриб 
ўтилади. 
Марказлаштирилган энерготаъминот билан ишловчи энерготизим таркибига киритилган 
КГЭСларнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш КГЭС томонидан ишлаб чиқарилаѐтган 
электр энергияси тарифининг (Т
э
ГЭС
) энерготизимдаги электр энергияси тарифи (Т
э
ЭС
) ѐки экспорт 
тариф (