Fanidan m a ‘ ruzalarmatn I

Gomogen va geterogen kataliz. Kimyoviy reaksiya tezligini orttirib, o’zi kimyoviy reaksiyada ishtirok etmaydigan moddalar katalizatorlar deyiladi. Katalizatorlar ishtirokida boradigan reaksiyalar katalitik reaksiyalar deyiladi. Kataliz ham gomogen va geterogen katalizlarga bo’linadi. Katalizator aktivligini pasaytiruvchi moddalar katalitik zaxarlar deyiladi.
Kimyoviy reaksiya tezligini katalizatorlar ishtirokida o’zgarishi kataliz deb ataladi. Ba’zi katalizatorlar reaksiyani juda tezlashtiradi, bu — musbat kataliz deyiladi. Masalan, sulfat kislotani ishlab chiqarishda SO₂ ning oksidlanib SO₃ ga aylanishi musbat katalizga misoldir. Boshqa katalizatorlar reaksiyani sekinlashtiradi, bu — manfiy kataliz deyiladi. Masalan, vodorod peroksid H₂O₂ ning parchalanish reaksiyasi tezligining ozroq miqdordagi (0,0001 mas.q.) sulfat kislota ishtirokida kamayishi manfiy katalizga misoldir. Reaksiya tezligini kamaytiradigan manfiy katalizatorlar esa ingibitorlar deyiladi (ingibitorlarning ta’sir etish mexanizmi katalizatorlarnikidan farq qiladi).
Gomogen katalizda reaksiyaga kirishayotgan moddalar bilan katalizatorlar bir fazali gaz yoki suyuq fazali sistema hosil qiladi. Bunda katalizator bilan reaksiyaga kirishayotgan moddalar orasida ajralish sirti bo’lmaydi.

Gamogen:

Geterogen katalizda reaksiyaga kirishayotgan moddalar bilan katalizatorlar turli fazalardan iborat sistemani hosil qiladi. Bunda katalizator bilan reatsiyaga kirishayotgan moddalar orasida chegara sirti hosil bo’ladi. Odatda, katalizator qattiq modda, reaksiyaga kirishayotgan moddalar esa gazlar yoki suyuqliklar bo’ladi.

Geterogen:
Kimyoviy ishlab chiqarishda katalizatorlarning roli nihoyatda katta. Sulfat kislotaning olinishi, ammiak sintezi, qattiq ko’mirdan suyuq yoqilg’i olish, neftni va tabiy gazni qayta ishlash, sun’iy kauchuk, plastmassalar olish — bular kattalizatorlar ishlatiladigan eng muhim ishlab chiqarishlarning bir qismigina xolos.
Biologik sistemalarda kataliz juda muhim rol uynaydi. Bunday jarayonlarning katalizatorlari fermentlar deyiladi. Fermentlar oddiy yoki murakkab oqsillardan iborat. Chunonchi, so’lakda ptialin fermenti bor bo’lib, kraxmalni qandga aylanishini katalitik tezlashtiradi. Odam organizmida 30 000 ga yaqin turli-tuman fermentlar bo’lib, ulardan har biri o’ziga xos reaksiyalar uchun effektiv katalizatorlik vazifasini bajaradi.