Fanidan m a ‘ ruzalarmatn I

12. Qaytar va qaytmas reaksiyalar.


Qaytar va qaytmas reaksiyalar. Kimyoviy reaksiyalarni ikki xil guruhga bo’lish mumkin: qaytar va qaytmas reaksiyalar. Qaytmas reaksiyalar oxirigacha, ya’ni o’zaro reaksiyaga kirishuvchi moddalardan biri batamom sarf bo’lguncha boradi. Masalan:
Zn + 4HNO₃ = Zn(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O.
Berilgan reaksiyada nitrat kislota yetarli bo’lsa, reaksiya rux batamom erib bo’lgach tugaydi. Agar rux metali ortiqcha olingan bo’lsa, reaksiya nitrat kislotasi butunlay tugagach to’xtaydi. Agarda rux nitrat eritmasi orqali azot (IV)-oksid gazi o’tkazilsa, nitrat kislota va rux metali hosil bo’lmaydi, ya’ni reaksiya teskari yo’nalishda bormaydi. Demak, bu reaksiya qaytmas reaksiyadir.
Qaytar reaksiyalar oxirigacha bormaydi. Bunday reaksiyalarda reaksiyaga kirishuvchi moddalardan hech biri to’liq sarf bo’lmaydi. Qaytar reaksiyalar to’g’ri yo’nalishda ham, teskari yo’nalishda ham boradi. Masalan, ammiak sintezi:
N₂ + 3H₂  2NH₃
Reaksiya uchun sharoit yaratilgandan keyin gazlar aralashmasi analiz qilinsa, sistemada faqat reaksiya mahsuloti bo’libgina qolmay, dastlabki moddalar ham bo’ladi. Demak, ammiak sintezi qaytar reaksiyadir.
Ikki qarama-qarshi yo’nalishda boradigan jarayonlar qaytar reaksiyalar deyiladi. Qaytar reaksiyalarda tenglik o’rniga qarama-qarshi strelka qo’yiladi. Dastlab to’g’ri reaksiyaning tezligi yuqori bo’lib, sekin-asta uning tezligi kamalashib boradi, teskari reaksiya tezligi esa shunga mos ravishda ortib boradi.
Barcha kimyoviy r3aksiyalarni umuman ikki turga bo'lish mumkin:
1) Bir yo'nalishda boradigan kaytmas r3aksiyalar
2) 1aytar r3aksiyalar.
Kaytmas r3aksiyalarda odatda t3nglik ishorasi kuyiladi. masalan:
Zn+H₂SO₄ = ZnSO₄ + H₂
1aytar r3aksiyalarda, t3nglik ishorasi urniga bir-biriga karama-karshi str3lkalar kuyiladi. Masalan:
H₂ + J₂ 2HJ
Chapdan ungga boradigan r3aksiyani tugri r3aksiya va ungdan chapga boradigan r3aksiyani t3skari r3aksiya d3yiladi. massalar ta'sir 1onuniga muvofi1 HJ moddasi uchun muvozanat xolatida tugri va t3skari r3aksiyalar t3zliklari kuyidagicha yoziladi:
V₁ = K₁[H₂][J₂] tugri r3aksiya t3zligi
V₂ = K₂[HJ]² t3skari r3aksiya t3zligi
Bu y3rda: K₁- tugri r3aksiya t3zlik konstantasi
K₂- t3skari r3aksiya t3zlik konstantasi
R3aksiyaning boshlanish davridagi t3zligi, r3aksiya uchun olingan dastlabki moddalar kons3ntrasiyalari ko'paytmasi bilan ani1lanadi, bunda tugri r3aksiyaning t3zligi maksimal kiymatga 3ga bo'ladi. T3skari r3aksiya t3zligi 3sa 0 ga t3ng bo'ladi. Tugri r3aksiya t3zligi va1t utishi bilan kamayadi, chunki H₂ va J₂ kons3ntrasiyalari kamayib boradi va HJ maxsulotning kons3ntrasiyasi ortib boradi, shuning uchun t3skari r3aksiya t3zligi xam ortadi. Nixoyat, shunday bir payt k3ladiki, bunda V₁=V₂ bo'ladi va sist3mada kimyoviy muvozanat karor topadi. D3mak, va1t birligida xosil bulayotgan va parchalanayotgan HJ mol3kulalarining soni bir biriga t3ng bo'ladi:
V₁=V₂ yoki K₁[H₂][J₂]=K₂[HJ]² yoki
K₁ va K₂ uzgarmas kiymatlar bo'lgani uchun ularning nisbatlari xam uzgarmas kiymatdir, ya'ni:

bu y3rda, K- kimyoviy muvozanat konstantasi d3yiladi. Umumiy xolda kaytar r3aksiya aA+bB=cC+dD uchun muvozanat konstantasi kuyidagicha

Agar kimyoviy muvozanatda turgan sist3maga, r3aksiyada ishtirok 3tayotgan moddalardan birortasini kushsak, tugri va t3skari r3aksiya t3zliklari uzgaradi, va1t utishi bilan asta-s3kin yana muvozanat karor topadi. Yangi muvozanat xolatda r3aksiyada ishtirok 3tayotgan xamma moddalarning kons3ntrasiyalari dastlabki kons3ntrasiyalardan far1 1iladi, l3kin muvozanat konstanta uzgarmay koladi.