ХИМИЯВИЙ РЕАКЦИЯЛАРНИНГ ТЕЗЛИГИ
Маълумки ҳар қандай химиявий ходиса натижасида бир модда бошка моддага айланади. Бу маълум вакт ичида дастлабки модда миқдорини камайиши ва янги ҳосил бўлаетган модда миқдорини ортиб бориши билан руй беради яъни ҳар бир реакция маълум тезлик билан боради. Ушбу мулохазадан келиб чикиб химиявий реакциялар тезлигига таъриф берайлик.
Реакция тезлиги деб, вакт бирлиги ичида реакцияга киришувчи (ёки ҳосил бўлувчи) моддалар концентрациясининг ўзгаришига айтилади.
Агар вакт -t (сек) ва концентрация – С (моль/л) билан белгиланса, реакция тезлиги V= dС/dt бўлиб, ўлчов бирлиги -моль/л.сек бўлади.
Реакция гомоген системада, яъни бир хил агрегат ҳолатдаги моддалар (М: факат газсимон ёки суюк ҳолатдаги моддалар уртасида) борса, реакция тезлиги юкоридаги бирликда ифодаланилади.
Агар реакция гетероген системада, турли агерегат ҳолатлардаги моддалар, яъни (газ-каттик; каттик-суюк) уртасида борса, каттик модда реакцияда факат сирти билан газ (суюк) модда билан таъсирлашади. Бундай реакция тезлиги бирлигини ифодалашда каттик модданинг сирт юзасини хисобга олинади ва моль/(м2*с) бирликда улчанади. Бундай реакцияларга ениш реакциялари, металларнинг газлар (O2 , CI2 , F2 ...) мухитида оксидланиш, NH3, H3, CO иштирокида кайтарилиш, металларнинг коррозияланиши мисол бўлади.
Умуман: aA + вВ = рС + dД тенгламага мос келувчи реакция бўлса, бу реакция тезлигини дастлабки (А ва В) моддалар концентрациялари оркали ёки ҳосил бўлувчи (С ва Д) моддалар концентрациялари оркали ифодалаш мумкин.
Реакция тезлиги дастлабки моддалар концентрациялари оркали ифодаланса, (бу моддалар концентрациялари реакция мобайнида камайиб боргани учун): V = -dC / dt кўринишда, агар ҳосил бўлаетган моддалар (уларнинг миқдори вакт утиши билан кўпайиб боради) концентрацияси оракали ифодаланса V =+dC / dt кўринишида бўлади.
Кўпчилик холларда жуда киска вакт ичида (dt) реакция тезлигини улчашга тўғри келади. Бу тезлик "айни вакт" даги ёки "оний" тезлик дейилади ва моддалар концентрацияси ўзгаришининг вакт буйича ҳосиласи холида езилади.
Бундай тезликни аниқлаш учун график усулидан фойдаланилади. Реакциянинг ҳар бир маълум вактида модда концентрацияси ўзгариши аниқлаб борилади ва бу қийматлар асосида С ~ t боғланишини кўрсатувчи график чизилади (10-расм). Графикдаги уринманинг вакт ўқи билан кесишув бурчагининг тангенси (tg) реакциянинг "оний" тезлиги қийматига тенг бўлади.
Бу усул билан аниқланган тезлик қиймати реакцияларнинг механизимини аниқлашда фойдаланилади.
Реакцияларнинг кинетик ҳарактеристикаларига реакция тезлигидан ташқари, реакциянинг молекулярлиги, тартиби киради.
1.Кимйовий реакцияларда кўпинча иссиклик тарзида энергия ажралиб чикади йоки ютилади.
Реакция вактида иссиклик ажралиб чикса, бу реакция экзотермик ва иссиклик ютилса эндотермик реакция дейилади.
Кимйовий реакция натижасида реакцияга киришувчи моддаларнинг энергия запаси ўзгаради. Экзотермик реакцияда ҳосил бўлган моддаларнинг энергия запаси бошлангич моддаларникидан кам, эндотермик реакцияда эса кўп бўлади. Кимйовий бирикма ҳосил бўлишида канча кўп энергия ажралиб чикса, бу махсулотлар шунча баркарор бўлиши мумкин. Аксинча, эндотермик реакция натижасида ҳосил бўлган моддалар ўзининг бекарорлиги билан ажралиб туради. Ва улар осон парчаланади.
Реакциянинг иссиклик эффекти, яъни ажралиб чикайотган йоки ютилайотган иссиклик миқдори кўрсатилган кимйовий тенгламалар термохимиявий тенглама дейилади. Бу тенгламалар массалар сакланиш қонуни ва энергиянинг сакланиш қонуни асосида тўзилади.
Эндотермик реакциялар иссиклик эффекти мусбат (+), эндотермик реакцияларда эса манфий (-) ишора билан йозилади. Масалан` 1 моль СНr w моль Оw билан реакцияга киришганда СНr+wОw = СОw+wНwО +w1w,rr ккал иссиклик ажралади Бу- экзотермик реакция.1 моль кальций карбонат тўла парчаланганда СаСОe = СаО+СОw – rw,tr ккал иссиклик ютилади. Бу –эндотермик реакция.
Оддий моддалардан 1 моль мураккаб модда ҳосил бўлишида ажралиб чикадиган йоки ютиладиган иссиклик миқдори шу модданинг ҳосил бўлиш иссиклиги дейилади. Агар ҳосил бўлиш иссиклиги wtоС ва uy0 мм симоб устунида аниқланган бўлса у модда ҳосил бўлишининг стандарт иссиклиги хисобланади ва 1 билан ишораланади.Унинг ўлчов бирлиги Жоуль бўлиб 1Ж= r,1ir ккал га тенг Бундан ташқари ЭВ( электрон вольт) 1 эВ (бир моль модда учун) = oy,.ri кЖ ҳам ишлатилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |