Fanidan m a ‘ ruzalarmatn I

ТРИМОЛЕКУЛЯР РЕАКЦИЯЛАР
Химиявий реакциялар боришида бир вактда 3 та молекуланинг ўзаро тукнашиш эхтимоллиги жуда кам. Шунинг учун (А + В + С Д) учмолекуляр реакция (турт молекуляр реакция ҳам) деярли учрамайди. Лёкин қуйидаги реакцияни учмолекуляр реакцияга мисол келтириш мумкин. Бу - азот молекуласи иштирокида табиатда озон газининг ҳосил бўлиши:
O₂ + O + N₂ O₃ + N₂
Бу реакцияда азот молекуласи кислород молекуласи ва атоми таъсирида ажралиб чикадиган ортикча энергияни "ютиб" олувчи модда вазифасини утайди. Акс ҳолда бу энергия кайтадан O₃ O₂ + O ҳосил бўлишига олиб келади. Шу сингари 2NO + CI₂ 2NOCI реакцияси ҳам уч молекуляр реакциядир.


РЕАКЦИЯНИНГ ТАРТИБИ
Реакцияларнинг тартиби реакция тезлиги моддалар концентрациясининг қандай даражасига боғликлигини кўрсатади. Агар nA + mB qC реакция учун тезлик ифодасини

кўринишда ёзсак, n ва m ларнинг йиғиндиси (n + m) шу реакциянинг тартиби дейилади.
Реакция тартибига кўра нолинчи, I, II, III ва кўп тартибли бўлиши мумкин.
Агар NH₄CI + H₂O NH₄OH + HCI гидролиз реакциясини кўриб чикадиган бўлсак, бу реакция суюлтрилган эритмада боради деб фараз қиламиз. У ҳолда V = K* холида езилади ва даражалар йиғиндиси 1+1=2 бўлади, демак буни иккинчи тартибли реакция деб хисоблаш мумкин. Аслида, эритмада H₂O молекулалари сони жуда кўп ва гидролиз давомида бўлгани учун бу реакциянинг тезлиги факат тўзнинг концентрациясига ( ) боғлик бўлади. Шунинг учун бу биринчи тартибли реакция.
Агар реакция давомида реакция тезлиги ўзгармаса, яъни V = const бўлса, бу нолинчи тартибли реакция дейилади. Бундай реакцияларга радиоактив парчаланиш реакциялари киради.
Реакция тартиби асосан экспериментал усуллар билан аниқланади

Zanjir r3aksiyalar: 1). Aktiv markazlar (zanjirlar)ning xosil bo'lishi. 2). R3aksiya davomida zanjirlarning usishi. 3). Zanjirlarning uzilishi kabi pros3sslarni uz ichiga oladi. Aktiv markazlarning juftlashmagan 3l3ktronga 3ga bo'lgan 3l3m3ntlarning atomlari, jumladan H',CL',:O:,ON' kabi radikallar xosil 1iladi.

Zanjir r3aksiyaga HCL ning xosil bo'lish m3xanizmi yakkol misol bula oladi. R3aksiya yoruglik ta'sirida nixoyatda t3z k3tadi:
H₂ + CL₂ = 2HCL
3n3rgiya kvanti hφ ning CL2 ga yutilishi natijasida galayonlangan CL atomi radikal xosil bo'ladi. Fotokimyoviy dissosilanish yordamida CL₂+hφ =2CL (aktiv markaz xosil bo'ladi)ga aylanadi. Xosil bo'lgan CL radikali H₂ mol3kulasi bilan oson r3aksiyaga kirishadi:
CL’ +H₂=HCL + H’ (zanjirning usishi). H uz navbatida CL₂ mol3kulasi bilan oson r3aksiyaga kirishib H’ + CL₂ = HCL + CL’ (zanjirning usishi) ni xosil 1iladi. Agar H+CL= HCL sodir bulsa zanjirda uziladi. Bu tarmoklanmagan zanjir r3aksiya shu tarzda davom 3tadi va ularning soni 100000 gacha y3tishi mumkin. R3aksiya r3aktorning d3vorlariga 3rkin atomlar borib urilguncha davom 3tadi. Akad3mik N.N.S3myonov bu soxadagi ishlari uchun Nob3l mokofotiga sazovor bo'lgan.
Tarmoklangan zanjirli r3aksiyalarda bitta aktiv zarracha bir n3cha aktiv zarachalarni xosil 1iladi. Bu nazariya akad3mik N.N.S3myonov tomonidan yaratilgan. Masalan, O₂ N₂ bilan r3aksiyaga kirishganda galayonlangan vodorod mol3kulasi kislorodga ta'sir 3tadi va kuyidagi N₂+O₂=ON’ +ON’ r3aksiya sodir bo'ladi. Shundan so'ng zanjirning tarmoklanishi boshlanadi:
a) OH’ + H₂ = H₂O + H’
b) H’ + O₂ = OH’ + O’
s) O’ + H₂ = OH’ + H’ va xokazo.
Oxirgi ikki (b,c) r3aksiya shuni kursatadiki, binta 3rkin radikal bir n3cha radikal xosil 1iladi. Uz navbatida bu radikallarning xar biri zanjirning zv3nosini davom 3ttirishi mumkin. Zanjir usishiga sharoit yaratilganda, zanjirning tarmoklanishi shunday t3z boradiki, masalan, yopik xajmda H₂ bilan O₂ yoki xavo aralashmalarida r3aksiya portlash bilan borib, s3kundning mingdan bir ulushida tamom bo'ladi.
3l3ktromagnit nurlanish sp3ktrining kuzga kurinadigan soxalaridagi nurlanish 3n3rgiyasi ta'sirida boradigan r3aksiyalar fotokimyoviy r3aksiyalar d3yiladi. Masalan, vodorod va ftor gazlarning aralashmasi yoruglikda portlab k3tadi. Fotografiyada k3ng kullaniladigan kumush bromid yoruglikda parchalanib, kumush m3tali ajralib chi1adi. Kupgina buyoklarning rangi kuyosh nuri ta'sirida xiralashadi va xokazo.
R3ntg3n nurlanish - ultrabinafsha nurning kvantiga nisbatan katta 3n3rgiyaga 3ga bo'lgan fotonlarga 3ga. R3ntg3n nurlari bilan nurlanish atomni galayonlantiribgina kolmay, atomdan 3l3ktronning ajralishini yuzaga chikarib, ionlanishiga olib k3ladi. Gamma nurlar juda 1is1a tulkin uzunlikka 3ga bo'lgan 3l3ktromagnit nurlanish xisoblanadi. U atom yadrosining radiaktiv y3mirilishidan xosil bo'ladi. Bundan tash1ari ikki 3l3m3ntar zarracha -3l3ktron va pozitronlarning birikishi natijasida xam xosil bo'ladi: 3^- + 3⁺ = 2φ. Bu xodisa anigilyasiya xodisasi d3yiladi. Gamma nurlanish katta 3n3rgiyaga 3ga bo'lib, moddada yadro uzgarishlarigacha olib k3ladi.