Fanidan m a ‘ ruzalarmatn I

5. S.Arrenius tenglamasi.


6. Kimyoviy reaksiyaning tezlik doimiysi va kinetik tenglamalar.


7. Katalizatorlar, ingibitorlar, promotorlar.
R3aksiya t3zligini uzgartiradigan l3kin r3aksiya natijasida kimyoviy jixatdan uzgarmaydigan modda katalizator d3b, katalizator ishtirokida r3aksiya t3zligining uzgarishi 3sa kataliz d3yiladi. Kataliz gomog3n va g3t3rogan bo'lishi mumkin. R3aksiyaga kirishuvchi moddalar va katalizator bir xil fazada (gaz xolida yoki 3ritmada) bulsa gomog3n kataliz d3yiladi. Masalan, nitroza m3todining kam3ra pros3ssi va minora pros3sslari usuli bilan sulfat kislota olishda sulfit angidrid - SO₂ xavo kislorodi bilan r3aksiyaga kirishib, sulfat angidrid SO₃ xosil 1iladi. Bu r3aksiyada azot (II)-oksid NO katalizatorlik vazifasini utaydi.
Ushbu r3aksiyada ishtirok 3tuvchi moddalar xam gaz xolatida bo'lib, bir fazani tashkil 3tadi. Gomog3n katalizda katalizatorning ta'siri oralik maxsulotlar xosil bo'lishi xa1idagi nazariya bilan tushuntiriladi, ya'ni katalizator avvalo r3aksiya uchun olingan dastlabki moddalarning birontasi bilan r3aksiyaga kirishib, mustaxkam bulmagan oralik maxsulot xosil 1iladi. Sungra oralik maxsulot r3aksiya uchun olingan ikkinchi modda bilan aktiv r3aksiyaga kirishib, natijada katalizator kaytarilib – 3rkin xolda ajralib chi1adi.
R3aksiya A+B=AB SO₂(g) +¹/₂O₂(g) = SO₃(g)
Oralik maxsulot K+B=KB NO(g) + ¹/₂O₂(g) = NO₂(g)
Katalizatorning A+KB=AB+K SO₂(g) + NO₂(g) = SO₃(g) + NO(g)
asliga kaytishi
Katalizatorlar kupincha tanlab ta'sir 3tadi, ya'ni bir r3aksiya uchun katalizator vazifasini utaydigan modda, bosh1a r3aksiya uchun katalizator bula olmasligi mumkin. Yana shuni aytib utish k3rakki, ishlatilayotgan katalizator turiga 1arab r3aksiya maxsulotlari xar xil bo'lishi mumkin. Masalan, 3til spirtidan AL₂O₃ va Cu katalizatorlar ishtirokida 3til3n va as3tald3gid olish mumkin:
1) С₂N₅ON = C₂N₄ + H₂O; 2) C₂N₅ON = CH₃CHO + H₂
1.2 r3aksiyalardan kurinadiki, AL₂O₃ katalizatorlari ishtirokida 3til3n va suv, Cu katalizatori ishtirokida 3sa as3tald3gid xamda 3rkin xolda H₂ ajralib chi1adi.
G3t3rog3n katalizda r3aksiyaga kirishuvchi moddalar bir fazada, katalizator 3sa bosh1a fazada bo'ladi. Masalan, kontakt usuli bilan sulfat kislota olishda sulfat angidrid platina katalizatori ) yoki vanadiy (V) oksidi) ishtirokida 1atti1 faza yuzasida O₂ bilan birikib sulfat angidridga aylanadi:
SO₂ +¹/₂ O₂ = SO₃
G3t3rog3n nazariyasiga kura katalizator yuzasida r3aksiyaga kirishuvchi moddalarning kons3ntrasiyasi ortib, mol3kulalarning o'zaro tuknashuv sonini oshiradi.
Suyu1 va 1atti1 modda yuzasiga bosh1a moddalarning yutilishi adsorbsiya d3yiladi. Adsorbsiya xodisasi sirt yuzada bo'lganligi uchun sirt yuzasi katta bo'lgan 1atti1 modda yaxshi adsorb3nt xisoblanadi. Adsorbsiya modda yuzasini xamma joyida 3mas, balki ayrim nuktalarida boradi. Adsorbsiya boradigan bunday nuktalar aktiv markazlar d3yiladi. Aktiv markazlar umumiy yuzaning juda kichik 1ismini tashkil 3tadi.
Katalizator sirtiga shimilib, uning aktivligini pasaytiruvchi moddalar katalitik zaxarlar d3yiladi. Kattik katalizatorlar oson zaxarlanadi. Masalan, sanoatda juda kup ishlatiladigan platinali katalizatorlarga mo'shyak va s3l3n koldiklari kuchli zaxar sifatida ta'sir kursatadi. Shuning uchun kontakt usulida H₂SO₄ olishda SO₂ va O₂ gazlar As va S3 koldiklaridan yaxshilab tozalanadi.
Kimyoviy r3aksiya t3zligini oshiruvchi katalizatorlar (musbat)dan tash1ari r3aksiya t3zligini kamaytiruvchi (manfiy) katalizatorlar xam bor, ular ingibitorlar d3yiladi. Ingibitorlar sifatida xinon, gidroxinon va kurgoshin t3tra3til va bosh1a moddalar ishlatiladi. Ular asosan m3tallar korroziyasini, ozik-ovkat maxsulotlarining (kons3rva xilidagi) buzilishini, kauchukning oksidlanishini s3kinlashtiradi va bosh1a pros3sslarda k3ng kullaniladi. katalizatorlik xususiyati bulmasa xam, ammo uz ishtiroki bilan katalizatorning aktivligini oshiruvchi moddalar promotorlar d3yiladi. Masalan, F3 katalizatoriga ishkoriy va alyuminiy m3tallarining oksidlarini kushish bilan katalizatorning rolini kuchaytirish mumkin.
Ba'zi r3aksiyalar avval s3kin borsada, k3yin t3zlashadi. Bunday r3aksiyada xosil bo'lgan maxsulotlarning biri katalizator rolini uynaydi, natijada r3aksiya t3zligi ortadi. Bu xodisa avtokataliz d3b ataladi. Masalan, murakkab 3firning gidrolizlanish pros3ssida sirka kislotasining dissosilanishidan xosil bo'lgan vodorod ioni butun pros3ssga katalitik ta'sir 3tadi va natijada gidroliz r3aksiyasi t3zlashadi.
CHCO-O-C₂H₅ + N₂O = C₂H₅OH + CH₃COOH
Suv, Pt, Ni va bosh1a katalizatorlar kimyoviy r3aksiyalarda juda kup kullaniladi. Kislotalarning katalitik ta'sir 3tish xodisasi rus olimi Kirxgof tomonidan 1811 yilda kashf kilingan. Xozirgi va1tda kataliz soxasi k3ng rivojlanishi kimyo fanining asosiy bulimlaridan birini tashkil 3tadi. Kataliz xodisasini rivojlantirishda D.I.M3nd3l3y3v, N.D.Z3linskiy, A.A.Balandik va bosh1alar katta xissa kushdilar.