Фан: Манзарали дендрология Ўқитувчи: қ. Х фал ф. д доцент Ф. М. Чоршанбиев

«БУК» дарахти Европанинг кўплаб давлатларида бир хил номга эга. Европаликлар китобни шундай аташади. Демак, китоб сўзининг ушбу дарахт билан боғлиқлик жиҳати бор. Қадимда айнан «БУК» дарахти танасини чиройли қилиб худди қоғоз ҳажмида қирқиб олинган ва шу нарсага ёзишган. Бора-бора дарахтнинг номи китоб номи сифатида қабул қилинган.

• «БУК» дарахти Европанинг кўплаб давлатларида бир хил номга эга. Европаликлар китобни шундай аташади. Демак, китоб сўзининг ушбу дарахт билан боғлиқлик жиҳати бор. Қадимда айнан «БУК» дарахти танасини чиройли қилиб худди қоғоз ҳажмида қирқиб олинган ва шу нарсага ёзишган. Бора-бора дарахтнинг номи китоб номи сифатида қабул қилинган.

КАШТАН (CASTANEA) ТУРКУМИ

• КАШТАН (CASTANEA) ТУРКУМИ
• Туркумнинг вакиллари катта дарахт бўлиб, бўйи 40 м га етади. Танаси кам шохланган, пўстлоғи қалин, бўйига ёрилган, қўнғир-жигар рангда.
• Туркумнинг 14 та тури бўлиб, иcтеъмолбоп хақиқий каштан - Каштан посевной (Castanea sativa Mill.) номли тури диққатга сазовордир. Унинг бўйи 30 м га, диаметри 1,5-2 м га етади, шох-шаббаси кенг, ёйиқ.

Барглари тўлиқ ёзилиб бўлганда (май-июнь ойларида) гуллайди. Гуллари йиғилиб, 35 см узунликда бўлган бошоқ ҳосил қилади.

• Барглари тўлиқ ёзилиб бўлганда (май-июнь ойларида) гуллайди. Гуллари йиғилиб, 35 см узунликда бўлган бошоқ ҳосил қилади.
• Меваси октябрь ойининг бошларида етилади ва ноябр ойи давомида ерга тўкилади. Бу вақтда қаттиқ тиканли шарсимон ўрамаси 4 қисмга ажралади. Ўрама ичида 1 тадан 3 тагача ёнғоқ (каштан) бўлади. Меваси юпқа ёғочлашган, дағал, жигар рангда, ялтироқ, туб қисмида рангли доғи бор.
• Каштан ёш вақтида тез ўсади. Илдизи ўқ илдиз бўлиб, ерга чуқур кириб боради. Тўнкасидан кўкаради, кўп йил яшайди, 1000-1500 йиллик дарахтлари бор.

Каштан в озеленении городских улиц и скверов.

Каштаннинг иккинчи тури Америка тишчали каштани (Castanea dentata Marsh.)

У Кавказ ҳудудларидаги ўрмонзорларда, Кичик Осиёнинг шимолий қисмида ва Ўрта ер денгизи ҳудудларида тарқалган. Шимолий Кавказнинг тоғ қияликларида, Оқдарё водийсида йирик ўрмонзорлар ҳосил қилади. У ниҳоятда ёруғсевар ва иссиқсевар дарахт.

• У Кавказ ҳудудларидаги ўрмонзорларда, Кичик Осиёнинг шимолий қисмида ва Ўрта ер денгизи ҳудудларида тарқалган. Шимолий Кавказнинг тоғ қияликларида, Оқдарё водийсида йирик ўрмонзорлар ҳосил қилади. У ниҳоятда ёруғсевар ва иссиқсевар дарахт.
• Кавказда каштаннинг меваси йиғиб олинади, қайнатиб ёки қовуриб истеъмол қилинади. Таркибида крахмал ва ёғ моддалари, витамин кўп бўлиб, жуда фойдали озиқ-овқат ресурси ҳисобланади. Ундан кондитер маҳсулотлари тайёрлашда фойдаланилади. Каштаннинг экиладиган навлари жуда кўп бўлиб, улар мевасининг етилиш муддати, йирик-майдалиги, таркибидаги қанд ва крахмал миқдорига кўра бир-биридан фарқ қилади.
• Каштаннинг ёғочи тўқ жигар рангда, ўзакли бўлиб, физикавий механикавий хоссалари жуда яхши. Ундан қурилиш ишларида, дурадгорликда, мебель ва бочка ясашда фойдаланилади.
• Каштаннинг ёғочида, пўстлоғида, баргларида ва ўрамасида кўп миқдорда (10-16%) ошловчи ва бўёқ моддалар бор. Совуққа чидамсиз. Киевда каштан совуқдан зарарланади, лекин 80 ёшли дарахтлари бор.

• Каштаннинг иккинчи тури Америка тишчали каштани (Castanea dentata Marsh.) Шимолий Америкада тарқалган бўлиб, ўзининг туксиз барги ва ширали меваси билан олдинги туридан фарқ қилади.
• Тишчали каштан Россиянинг Полтава, Харьков ва Орлов вилоятларида паркларда ўсади. Ўзбекистон шароитларида ҳавонинг иссиқ ва қуруқ бўлишидан анча зарарланади.
• Бу турлардан ташқари хитой каштани (Gastanea mollissima Blume.) ва япон каштани (Gastanea crenata Sieb.et.Zucc.) ҳам маданий ҳолда кўплаб экилади.