«fаlsаfа» modulidan oʼquv-uslubiy mаjmuа

Makonning uch oʼlchovliligi. Makonning uch oʼlchovliligi hanuzgacha ilmiy-nazariy jihatdan aniq isbotlanmagan. Makon va vaqtning cheksizligi hamda tuganmasligi, makonning uch oʼlchovliligi, vaqtning bir yoʼnalishliligi, orqaga qaytmasligi makon va vaqtning asosiy xossalari sifatida qaralishi lozim. Biz makroskopik tajribada koʼradigan obʼektlar uch oʼlchovli koʼlamlilikka – uch oʼlchovdagi oʼlchamlilikka ega. Makonning har qanday nuqtasi uch soni yordamida beriladi. Аmmo makonning uch oʼlchovliligi faylasuflar uchun amalda jumboq boʼlib qolamoqda. Ular uchun bu asoslashga urinishlar natija bermayotgan empirik postulat sifatida qabul qilinadi. Makonning uch oʼlchovliligini taʼriflab bergan Аristotel pifagorchilarning gʼoyalari yordamida uni asoslashga harakat qilgan. U uch oʼlchov eng mukammal va tugallangan boʼlib, aynan 3 soni shunday xususiyatga ega ekanligini qayd etgan.
Sxolastlar Pifagor va Аristotel gʼoyalariga tayanib, uch oʼlchovlilikni dunyoning mukammalligi nuqtai nazaridan tushuntirganlar. Bunda uzunlik chizigʼiga kenglik tutashadi va yuza hosil boʼladi, soʼngra balandlik tutashadi va jism dunyoga keladi. Bundan boshqa oʼlchovlarga oʼtishni aniq tasavvur qilish mumkin emas. Uch oʼlchovlilik dunyoning mukammalligidan dalolat beradi.
G.Galiley uch oʼlchovlilikni asoslashga nisbatan mazkur yondashuvni tanqid qilgan. G.Galiley dialoglarining amalda muallif fikrini ifodalovchi qahramonlaridan biri shunday deydi: «3 soni mukammal ekanligi va uch oʼlchovli hamma narsaning mukammalligidan darak berishga qodirligini tan olishga hech bir asos koʼrmayapman».
Nemis faylasufi I.Kant oʼz faoliyatining tanqidiy bosqichidan oldingi davrda makonning uch oʼlchovliligini tabiat kuchlarining oʼziga xos xususiyatlari bilan tushuntirishga harakat qilgan. U makonning uch oʼlchovliligini fizik dalil sifatida tushunishga uringan. Аmmo keyinchalik I.Kant makon va vaqtning aprioristik tabiati haqidagi xulosaga kelib uni hissiy kuzatish shakllari sifatida tavsiflagan.
Shunday qilib, makonning uch oʼlchovliligi empirik postulatdir, u haqdagi xulosa bizning intuitsiyamizga asoslanadi, fikrlashning qulayligi, maqsadga muvofiqligi, tejamliligiga intilish, estetik moyilliklar yoki dunyoning mukammalligiga ishonchdan kelib chiqadi, degan maʼnoni anglatmaydi. Makonning uch oʼlchovliligi moddiy oʼzaro taʼsirlar bilan belgilanadi.
Biz yashaydigan makon uch oʼlchovlidir. Bu boshqa makon mavjud boʼlishi mumkin emas, degan maʼnoni anglatmaydi, lekin boshqa makonda atomlar ham, molekulalar ham, Quyosh sistemasi ham boʼlmasligi mumkin. Аgar makon uch oʼlchovli boʼlmaganida, amaldagi barcha fizik qonuniyatlar buzilgan boʼlar edi; narsalar biron-bir sababsiz paydo boʼlishi va yoʼq boʼlishi mumkin edi (ularning sabablari boshqa oʼlchovlarda boʼlar edi); atomlar mavjud boʼlishi mumkin emas edi, chunki elektronlar darhol yadrolar ustiga tushar edi. Butun dunyo boshqacha boʼlishi lozim boʼlar edi.