|
Методология
М. маданий-тарихий тараққиет жараенидаги алоҳида му-ҳим босқич бўлиб, у мураккаб ва серқирра ҳодисадир. Чунки у ижтимоий тараққиётда ўтиш даврига тўғри келиб, бир-бирига ўзаро, турли йўналишда таъсир қилувчи, ижтимоий ва психологик тамойиллар билан боғлиқдир,
Айнан боғловчилик, яъни анъанавий эски ва янги мада-ниятлар ўртасидаги алоқадорлик вазифаси маърифатпарвар-лик ғоясининг шаклланиши ва ривожланишининг асосий сабаби бўла олади. Бу ҳодисанинг «тўқнашувчанлик» хусуси-яти юқорида зикр этилган икки ёқлама маданий ўзаро таъ-сир тушунчаси моҳиятини янада чуқурлаштириш ва уни уй-ғунликда намоён бўлишини таъминлаш билан боғлиқ.
Урта Осиёда м. қонуний, ижтимоий-тарихий жараёндир, аяни лаитда, серқирра ижтимоий-сиёсий хусусиятларга эга.
XIX асрнинг 70—80-йилларида Ўрта Осиёда пайдо бўлган маърифатпарварлик Европа маърифатпарварлигидан нафа-қат табиати, шакли, ҳаракатнинг таркхий тақдирига кўра, балки янги давр маданиятига ва умуман, ижтимоий тарақ-қиётга таъсири билан фарқ қилади. Атар Европа маърифат-парвардари буржуа инқилобига мафкуравий замин яратган бўлса (масалан, Франция инқилоби ва кейинроқ, Англия воқеалари), Ўрта Осие маърифатпарварлари бунаай мақсад ва вазифаларни мутлақо режалаштирмаганлар, улар фаолия-тининг асосини туб ислоҳотлар ташкил қилиб, очиқ мада-ниятни таршб қилганлар, яъни бунда тарихий меросдан, вориси^икка асосланиб фойдаланиш, бошқа халқларнинг айниқса, Европа мамлакатлари ютуқгтарига таянишня тар-гиб қилганлар. Бунинг учун эса энг аввало, хорижий тиллар-ни ўзлаштириш, ўрганиш (Беҳбудий) учун ешларни бошқа мамлакатларга йўллаш, кейин эса уларнинг билим малака-ларидан ^ислоҳотлар жараёнида фойдаланишни мақсад қилиб қўттган. Ўрта Осиё м. ғоясининг хусусияти шундаки, мафку-ра, бу ерда бир нечта йўналишга эга бўлган. М.нинг асосий йўналишлари: либерал-демократик (Аҳмад Дониш, Муқи-мий, Фурқат ва ҳ.к.) инқилобий-демократик (ЗавқиЙ, Ҳам-за, С, Айний ва ҳ.к.) либерал-буржуа (Беҳбудий, Авлоний, Фитрат ва ҳ.к.)дир.
3. Ишмурадова, Н. Шермуҳамедова
МЕТОДОЛОГИЯ (юнон. теШойоз — йўл, усул, 1о§оа -таълимот) — инсоннинг амалий ва назарий фаолиятини тўғри уюштириш ва тузиш тўғрисидаги таълимот, Бошқача қилиб айтганда: 1) илмий билиш методлари, усуллари тўғрисидаги таълимот; 2) инсон фаолиятининг бирон-бир соҳасига қўдла-ниладиган методлар, усуллар мажмуаси. М. изланиш муайян
202
Механицизм
усул билан олиб борилаётгани ёки олиб борилиши керакли-гини изоҳлаб беради, яъни методология (услубият) илмий изланиш назарияси ва таҳдили ҳисобланади. У ўзида назария-нинг айрим фанларда татбиқ этилишини акс эттиради. Ма-салан, функционализм тушунчасининг айрим фанларда қўлла-нилишини муҳокама этиш методологик таҳлил ҳисобланади. Жамият ривожланиши билан инсон ўз фаолиятида қўдлаёт-ган услублар ва қўлланмаларда улар асосида ҳал этилиши мумкин бўлган муаммолар ижтимоий-тарихий тараққиёт би-лан боғлиқ. Ижтимоий-тарихий, ижтимоий-илмий, маданий асосларнинг ўзгариш м. асосларнинг ўзгаришига, янги м.нинг шаклланишига олиб келади. М. тушунчаси, унинг фалсафа-да, фанда тутган ўрни, аҳамияти тўғрисидаги муаммоларни Суқрот (Сократ), Афлотун (ГГлатон), Арасту (Аристотель), Беруний, Ибн Сино, Форобий, Ф. Бэкон, Р. Декарт, И. Кант, Гегель каби олимлар акс эттиргандар. М. билан фалсафанинг ўзаро муносабатлари мураккабдир. М. фалсафа нуқтаи наза-ридан таҳлил этилиши мумкин ва шу билан бир вақтда, фалсафа ҳам умумлашган м. асосида баҳоланиши мумкин. Фан соҳаларида билиш услубларининг нисбатан ўзгармас, доимо бир хиллигича мавжудлигини назарда тутган ҳолда, фалсафа билишнинг умумий методологияси деб тушунтири-ларди. Аммо XX асрнинг иккинчи ярмига келиб, билиш ус-лубларини билиш жараёнига, субъект савиясига, ўрганилув-чи объектлар нусхаларига боғликлиги аниқиадди. Методоло-гия асосларининг ижтимоий-тарихий, ижтимоий-илмий, ин-соний, шахсий, маданий заминлари мавжудлиги қайд этил-ди, Инсонлар фаолияти турлари доимо ўзгариб туриши, ян-гиланиши м.ни шартлигини, ўзгарувчанлигини аниқ равшан кўрсатиб қўйди. Бштиш услубларининг янгиланиши, катего-рия ва тушунчаларнинг ўзгарувчанлиги ҳамда янгиланиш-нинг ижтимоий, маданий-тарихий асослари моҳияти, би-лиш услублари динамикаси каби масалалар м. тушунчасида ўз аксини топди. Умуман м. тизимини фалсафий тушунчалар, ғоялар ташкил этади. ФалсафиЙ м. билиш жараёнини таҳлил қилиш билан чегараланмасдан, балки ижтимоий борлиқни янгилаш ва ривожлантириш муаммоларини очишда ёрдам беради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
