Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Когнитив
қаларнинг ўсимлик ва ҳайвонот оламининг келиб чиқиши ҳақидаги қарашлари к.нинг биологиядаги кўринишига ми-сол бўлади.
С. Сзфаева
КОГНИТИВ (лотин. со£пШо — билим, билиш) «қадрият» ва «амалиёт» билан боғликдир. Бу атама билиш жараёнлари-нинг қонуниятлари ўрганиладиган фалсафада {айниқса гно-сеология бўлимида), психологияда кенг қўлланилади. Билиш мураккаб жараен бўлиб — фикрлаш, мантиқий ҳаракат объект моҳиятини тушунишга йўналтирилади. Аммо бу ҳаракат би-лишга доимий равишда қўшиладиган объект баҳрлари ту-файли мураккаблашади.
Билиш жараёни доимо баҳолаш билан боғлиқ. Ҳиссий билиш босқичидаёқ объектлар таққосланади, солиштирилади ва уларнинг ўхшаш ёки аксинча ўхшамаган белгилари, хусу-сиятлари ажратиб олинади. Ана шундай операциялар абстрак-цияларни яратишда кўпроқ бажарилади. Бунда индивид онги автоматик қурилма каби буюм ва жараёндарда мавжуд нарса-ларни субъектнинг унга бўлган муносабатидан қатьи назар регистрациядан ўтказади. Бу ҳам баҳо, лекин у (тўлалигича) бутунлигича объектлар билан уларга «табиат томонидан» бе-рилган индивиддан қатъий назар, мавжуд бўлган умумий ва ўзига хос белгилар билан белгиланади.
Ҳиссий тасаввур еки тушунчаларни шакллантирувчи фа-оллик индивиддан келиб чиқади. Аммо бир қарашда объек-тив бўлиб кўринган ёндашишда ҳам шу нарса аён бўладики, субъект ўзига «керак бўлган», «аҳамиятли», «қизиқарли» нар-саларни, томонларни ажратиб олади. Бундай баҳолар объект-дан кўра, индивидни ўзига, унинг талаблари, маънавий эҳтиёжларига йўналтирилган бўлади. Булар инсонни объект-га, унинг хусусиятларига бўлган муносабатини ифодалайди. Билишда бу баҳолар «объектники» билан қўшилиб кетади, аммо уларни ажратиш мумкин ва керак. Чунки улар ўзига хос бўлиб, субъектни объект муносабатида янги томонлари-ни ифодалайди.
Қадимги мутафаккирлар, масалан, Конфуций, Афлотун, Арасту кейинчалик Форобий, Беруний, Ибн Сино ўз таъли-мотларида билимни ўрганишга катга эътибор беришган. Жум-ладан, Форобий асарларида инсон билимининг пайдо бўли-ши ва унинг реалликка муносабати, объектив борлиқни билиш, дунёни билиш даражаси, билишнинг шакллари ва турлари, ҳиссий ва рационал билишнинг ўзига хослиги ма-салалари ёритилган.
Билим муаммоси маърифатпарварларимизни М. Беҳбу-дий, А. Фитрат ва бошқаларни қизиқтирган.