Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Конфуцийлик
ринчилар томонидан амалга оширилиши, кейингилар эса фақат итоат этишлари зарур бўлган.
Бошқа фалсафий таълимотлар каби конфуцийлик ҳам биринчи галда, осойишталик ва хотиржамлик, тартиб ва гуллаб-яшнашни кўзлашга йўналтирилган. Конфуций ўтмиш-ни, жумладан, Инь ва Чжоу бошқаруви даврини идеаллаш-тириш билад Қадимги Хитой жамияти қаёти даври инти-лишларига хизмат қилиши зарур бўлган одатларга алоҳида эътибор беришга уринди. Уларнинг таълимотига кўра, одат аслзодалар билан паст табақаларнинг алоқалари асосидир, у халққа ҳаёт бахш этади. Бу орқали к., қадимийлик олдида сиғинишга ва боболарни ҳурмат қилишга чақирган.
К. фалсафасида осмон тартиб ва мукаммаллик тимсоли ^исобланган. «Осмон иродаси» (тянь -- мэнь) назарияси, жумладан, «осмон фарзанди» таълимотига кўра, унга фақат барча зарур ҳимматга эга бўлган императоргина эга. Конфу-цийнинг издошларидан бири, ушбу таълимот тарафдорлари-дан бўлган Мэн Цзи, Хитой тарихида биринчи бўлиб, ош-кора тарзда ҳукмдорнинг шахс сифатидаги манфаатларига нисбатан мамлакат ва халқ манфаатларининг устуворлиги ҳамда ноинсоф подшохни ағдариб ташлашга халқнинг ҳуқуқи борлиги ҳақидаги гояларини шакллантирди. У ижтимоий тенг-сизликни «осмоннинг иродаси» мавжудлиги билан асослади. К.нинг бошқа бир тарафдори — Сюнь Цзининг таълимотига кўра, «Осмон» табиатнинг бир қисми бўлиб, у онгга эга эмас. Инсон нарсаларнинг яшаш қонунлари («дао»)ни билиб олгач, улардан ўз манфаатлари учун фойдаланиши лозим.
Қадимги Цинь империяси инқирозидан сўнг, Хань дав-рига келиб, Цинь империясининг расмий мафкураси бўлган легизмнинг к. билан қўшилиб кетиши, ортодоксал к.нинг пайдо бўлиши ва шаклланишига олиб келди. К.нинг бошқа бир вакили -- Чжу Си, Сун (милоднинг XII—XIII асри) даврига келиб, янги к.нинг ривожланишига ва шакллани-шига катга ҳисса қўшди. У янги к.нинг ахлоқий-сиёсий асо-си сифатида инсон табиати ҳақидаги назарияни ишлаб чиқ-ди. Бу назарияга дуализм хос эди ва унга кўра, барча нарса-ларнинг икки ибтидоси — «ли» (ахлоқ-одоб, қонун) ва «ци» (заррачалар) мавжуд дейиларди. Ушбу унсурлар, унинг таъ-лимотига кўра, бориб-бориб бир ибтидога бирлашади.
Ортодоксал к., сўнгги хитой империяси қулагунга қадар, икки минг йил давомида Хитойнинг расмий мафкураси си-фатида ҳукмронлик қилди. К. таълимоти XIX аср охири ва XX аср бошларида ҳозирги хитой фалсафасининг шакллани-шига ғоят катта таъсир кўрсатди.
183