Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Янтеграция
қоди, тушунчалари минг йиллар мобайнида шаклланди, онг-да мустаҳкамланиб борди. Шунга кўра, иқтисодий, ижтимо-ий-сиёсий муносабатлардаги туб ўзгаришлар маҳсули бўлган инсон онгидаги ўзгаришлар, бирмунча мураккаброқ кечиб, маълум вақт ичида юз беради. Объектив оламда содир бўлган ёки бўлаётган ҳодисалар, уларнинг умумлашмалари асосида инсон тушунчалари, онги, фикри шаклланади. И. руҳий дунё-сини ўзгартириш йўлида бўлган зўрликлар, тазйиқлар, сўзсиз равишда ички, яширин қарама-қаршиликларни келтириб чи-қаради.
И. мавжуд экан, унинг шахсий манфаатлари ҳам албатга, мавжуд бўлади. Ҳар бир и., жамиятдаги бошқа одамлар би-лан бирга умумий манфаатларга эгадир ва айни замонда унинг ўта шахсий, фақат ўзигагина хос бўлган талаб-истак-лари, қизиқишлари ҳам бўлади. И.нинг қизиқишлари, талаб ва эҳтиёжлари, шахсий манфаатларини зарурий равишда эъти-борга олмасдан уларни амалга ошириш чора-тадбирларини кўрмасдан туриб, одамларнинг куч-қудрати ва имкониятла-ридан унумли. оқилона фойдаланиб бўлмайди.
Шарқ фалсафасида инсонда икки қарама-қарши асос: модда ва руҳ мавжудлиги алоҳила таъкидланади. Ана шу икки асос и. вужудида мутаносиб бўлиши, бири устуворлик қилиб, бошқаси орқада қолиб кетмаслиги керак. Агар ана шу тартиб бузилиб, моддийлик руҳцан устун келиб, руҳ жисмнинг қули-га айланиб, унга хизмат қилгудек бўлса, унда инсон амалий фаолиятида салбий ҳолатлар авж олиб, ижобий фазилатлар кейинга суриб ташланади. Аксинча руҳий-маънавий тсшон-лари тараққий этган и.ларда ақлу заковат, инсоф-диёнат, одоб-ахлоқ, илму маърифат, уларнинг мол-дунёга берилиш, ҳайвоний нафсларга қул бўлиш сингари хато ва нуқсонлари-дан устун келади. Руҳий-маънавий жиҳат инсонни и. қилади-ган, унинг ҳаётини гўзаллаштирадиган фазилатлардир. И.ни и. қилган асосий фазилат — еб-ичиш, табиий эҳтиёжларни қондириш эмас, балки меҳнат қилиши, ақл-идрок ва тафак-курга эга бўлиши, фикрлай олиши, маданият ва маънавият соқиби эканлигидадир. Маънавият и.нинг ҳаёт тажрибаси, меҳнати, билими, ахлоқ-одоби, авлодлар тажрибаси асосида шаклланиб боради. Маънавият инсон ҳаёти ва фаолиятига мақсад ва йуналиш беради.