|
Р. Носиров
АВТОКРАТИЯ (юнон. — аШов — ўзим ва слэ/ш — хрки-
мият сўзлари бирикмасидан ташкил топган) - - алоҳида субъект томонидан ҳокимиятни чекланмаган ва уни тўлиқ эгаллаб олган ҳолда бошқариш. Бундай шароитда ушбу субъект (давлат бошлиғи) давлат ҳокимиятини идора этишнинг яго-на манбаи ва эгаси бўлади. Мазкур субъект олий қонун чи-қарувчилик, юкро этувчилик ва суд ҳокимиятларини ҳам ўз қўлида тутиб туради. Аҳоли давлат ҳокимияти идораларини ташкил қилишда бевосита, ҳуқуқий тарзда иштирок этмай-ди, уларнинг иштироки расмий хусусиятга эга бўлади ва давлат муассасаларининг фаолиятига жиддий таъсир кўрсат-майди. Давлат ҳокимиятининг маҳаллий идоралари унинг юқори идоралари талабларини бажарувчисигина бўлиб қола-ди. Давлат бошлиғининг ўзгартирилиши усулига қараб, авто-кратияни қуйидаги тарзда таснифлаш, туркумга ажратиш мум-кин. Меросий автократия (мутлақ монархия) ва легал, очиқ автократия — ўтказилган сайловлар натижасига кўра, муай-ян шахснинг ҳокимиятга келиб, унга чекланмаган ваколат-ларнинг берилиши.
Нолегал автократия давлат \окимиятини зўрлик йўли би-лан эгаллаб олиш натижасида вужудга келади. Давлат ҳоки-мияти идоралари томонидан жамият ҳаётини бошқаришдаги вазифалар кўламига кўра (шу жумладан, иқтисодиёт соҳаси-да), автократия тоталитар ва авторитар тарзда давлатни бош-қариш шаклларига бўлинади. Тоталитар давлат ҳокимияти идораларининг шаклланишига, давлат ва ижтимоий ҳаёт-нинг барча соҳаларига фаол аралашса, а.да — давлат ҳоки-мияти ва унинг аппаратининг нисбий мустақшшигига асос-ланади. Авторитар давлатнинг ижтимоий ҳаётга аралашуви чекланган бўлиб, бу энг аввало сиёсий соҳада кўзга ташла-нади.
Ж. Вафоева
10
Агностицизм
АГНОСТИЦИЗМ (юнон. в£жш$ — а — инкор, £яош -билиш, билишни инкор этиш, номаълум) — фалсафий таъ-лимот бўлиб, моддий тизимлар, табйат ва жамият қонуният-лари моҳиятини билиш имкониятларини рад этиб, билимни воқеаликка мувофиқлигини исботлаш мумкин эмас, деб ҳисоб-лайди. У антик скептицизм ва ўрта аср номинализмидан келиб чиққан бўлиб/Х1Х аср ўрталарида инглиз табиатшуноси Гексли томонидан мулоқатга киритилган. XIX—XX асрларда айниқса, марксистик фалсафада мазкур таълимот сунъий тарзда содда-лаштирилади ва унга умуман, билишни инкор этувчи таъли-мот сифатида қаралади. Ваҳоланки, агностиклар ҳодисаларни билиш мумкинлигини бутунлай рад этишмайди, моҳиятни хаққоний билиш ҳам мумкин эмас деб ҳисоблашмайди, бал~ кй билим имкониятлари чекланганлигини таъкидлашади. Ҳақиқатан ҳам дунёни бутуняигича, унинг охиригача билиш мумкин эмас, инсон ақли дунё тизимини қанчалик ўрганма-син охиригача етмайди, у чексиздир. Ушбу тоя қадимти юнон фалсафасида скептипизм шаклида пайдо бўлган (Протагор, Пиррон). Кейинчалик бу таълимотни Д. Юм, И. Кант ва бошқа файласуфлар ривожлантирганлар. Мазкур ғоянинг моҳияти инсоннинг билиш қобилияти имкон доирасида чегараланган-лигини тасдиқпашдан иборат. Агностиклар, воқеа-ҳодисалар-нинг моҳиятини билиш мумкин, деган таълимотларга қарши ҳар қандай моддий тизимнинг моқиятини ҳаққоний билиш мумкин эмас, дейдилар. Уларнинг фикрича, дунёни яхлит-ликда, бирбутунликда билиб бўлмайди. Инсон ақли қанча уринмасин, дунё тузилишини етарли даражада била олмайди, у дунёнинг бир қисминигина била олишга қодир, холос.
Ушбу фикрни улар оқибат сабабдан фарқ қилиши билан асослаб берадилар ва шунинг учун ҳам нарса ҳодисаларнинг моҳиятини оқибатда англаш мумкин эмаслигини таъкидлай-дилар.
Уларнинг фикрига кўра, оқибат сабабдан фаркланади, шунинг учун нарса ҳодисаларнинг моҳиятини англаш мум~ кин эмас. Объектив равишда мавжуд бўлган сабаб-оқибат боғланишини исботлаш мумкин эмаслигига асосланиб, улар тажрибадан чикдрилмайди, яъни улар апостериор, шу билан бир вақтда, мантиқ йўли билан ҳам оқибатни сабаб билан боғлик^тигини аниқлаш мумкин эмас, дейишади. Айни вақт-да, субъектив сабабият мавжуддир, чунки инсон битта ҳоди-санинг бошқа ҳодисадан келиб чиқишини кутиши мумкин. Инсон ушбу психологик боғланишлардан нарига ўта олмай-ди. Юмнинг фикрига кура, табиат бизни ўз сирларидан йи-роқрок, масофада сақлаб туради ва бизга объектларнинг ай-рим юзаки сифатларини ўрганишга йўл қўяди, холос.
11
Do'stlaringiz bilan baham: |
