Фалсафа қисқача изоҳли луғат

А, Холбеков, У. Идиров
СПИНОЗА БАРУХ (Бенедикт 1632-1677) - нидерланд файласуфи, тшнтеист. Диний ҳурфикрлиги учун Амстердам яҳудий черков жамоасидан четлаштирилган. Асосий асарла-ри — «Илоҳиёт — сиёсатга оид трактат» ва «Этика». С. -фалсафада геометрик методнинг яратувчисидир. С.нинг таъ-лимоти шундай бир тарихий вазиятда таркиб топдики, бу вазият Нидерландияни испан феодал монархияси зулмидан озод бўлгандан кейин капиталистик мамлакатга айлантирган эди. Асрнинг илғор акд-заковат соқиблари — Ф. Бэкон ва Декарт билан бирга С. билимнинг мақсади — табиатга ҳукм-ронлик қилишни қулга киритишдан ва инсонни камолотга етказишдан иборат деб хисобларди. С. ўз салафлари таълимо-тини эркинлик ҳақидаги таълимот билан тўлдирди: у қандай Қилиб, зарурият доирасида инсон эркинлиги мумкинлигини кўрсатиб берди. Бу вазифани ҳал этишда С. учун унинг таби-ат ҳақидаги таълимоти таянч бўлди. Декартнинг дуализмига Қарама-қарши ўлароқ, С. фақат табиат мавжуддир, у ўз-ўзига сабабчидир ва узининг борлиги учун бошқа ҳеч нарсага муҳ-тож эмас деб хдсоблади. «Яратувчи табиат» сифатида у суб-станииядир, ёки С.нинг таъбири билан айтганда худодир. Мутлақ субстанция — борликдан С. хоҳ жисмоний бўлсин, ^х«\ фикрловчи бўлсин, айрим ниҳояли нарсалар (модуслар) оламини фарқ қилади. Субстанция яккаю-ягонадир, модус-^лаР эса беҳисоб кўпдир. Бениҳоя ақл, бениқоя субстаниияни УНинг барча кўринишлари ёки жиҳатларида пайқаб олган
Турма кялар
бир мурувватларидир. Гоббс давлатни Библия (муқаддас ки-тоб)даги афсонавий даҳшатли маҳлуқ, Левиафанга ўхшата-ди. Лекин Гоббс айрим ҳолларда давлатнинг чекланмаган ҳокимлигига қаршилик кўрсатиш мумкинлигини ҳам тан олади. Гарчи, Гоббс изчил подшолик тарафдори бўлса ҳам ҳар хил шакллардаги, чекланмаган давлат ҳокимияти ҳам бўлиши мумкинлигини эътироф этади. Гоббснинг давлат ҳокимияти ҳақидаги таълимоти, муҳим илғор ғояларни ўз ичига олади. Унинг таъкидлашича, давлат маданият ва иж-тимоий ҳаётнинг зарурий шартидир. У шундай деб ёзади: «Давлатнинг йўқлиги, бу -- ҳирсларнинг ҳукмронлиги, ёдғизлик, ёввойилик, жаҳолат. Давлатнинг мавжудлиги, бу — акд ҳукмронлиги, тинчлик, хавфсизлик, бойлик, покиза-лик, билим ва мурувватдир»,