|
И. Соипназаров. М. Абдурашидов
ЭЛЕМЕНТ -- (лотин. «е1етепШт» -- унсур, дастлабки модда). Матсриянинг энг кичик, бирламчи зарраларини бил-дирувчи тушунчадир.
Экология
Э.ни кеяг маънода, тартибсиз, муайян асоси бўлма-
ган бирлик, бир-бирига алоқаси бўлмаган қарашлар, тамо-
йиллар йиғиндиси деб тушунтириш мумкин.
Тор ва тўғри маънода эса турли хил фалсафий таъли-
мотлардан «энг яхши»сини танлаб олишга интилишдир. Ушбу
интилиш Эллин фалсафасининг кейинги фалсафий оқимла-
ри таълимотида ўз ифодасини топди. Масалан, ўрта стоицизм-
да платонизм ва аристотелизм унсурлари мавжуд. Рим эклек-
тикасининг ёрқин намояндаси — Цицерон. У юнон (Ьалса-
фасида мавжуд бўлган барча қимматли ғояларни йиғиб, Юно-
нистон файласуфларининг ўз ҳақиқат тушунчаларини рям-
ликларга етказиб бериш учун шароит яратиб берди. Кейин-
чалик э., XIX аср бошларвда Францияда ривож топди. Бу
давр вакилларини (Руайе-Колар, Кузен, Жоффрау)нинг фик-
рига кўра, ҳеч бир таълимот ўзида ҳақиқатни тўла-тўкис акс
эттира олмайди. Фақат унинг муайян бир қисмига эга бўла
олади. Шунинг учун турли ғоя ва таълимотларни мужассам-
лаштариш даркор. Ушбу фикр ҳам фалсафага, ҳам сиёсатга
тааллук^лидир. Кейинчалик ушбу тушунча баъзи бир фалса-
фий оқимларда кенг қўлланила бошланди.
А. Қодиров
ЭКОЛОГИЯ — (юнон. у/Ас№ — жой, уй, макон ва /о§оу -таълимот, тушунча) - - организмларнинг бир-бири билан яшаш шароити, уларнинг муносабатини ўрганувчя фан. «Эко-логия» атамаси биринчи бўлиб, фанга 1866 йили олмон био-логи Э. Геккель томонидан киритнлган. Ҳар қандай организм-нинг тури эволюция давомида ўзининг яшаш шароитига мос-лашишда, ноорганик табиат ва ҳаетнинг бошқа шаклдари, шу шароитда яшовчи, бошқа гурдаги жонзотлар билан ҳамма боғланишларда ўзига керакли устунликка эга бўлишга инти-лади. Тарихда маълумки, экологик қарашлар икки йўналиш-га бўлинган: 1) табиатни инсон таъсирисиз ўрганиш; бунда инсонни ўсимлик ва табиат олами каби органик мавжудот деб қараш; 2) инсон фаолиятини табиий жараёнлар ҳарака-тининг асоси деб қараш.
Экология соҳасидаги интенсив тадқиқотлар унинг таби-ий фан сифатидаги мавқеини ўзгартирди. Бунда тирик табиат би,1ан муҳит ўртасидаги муносабатларни инсонсиз ўрганиш етарли бўлмай қолди, Биосфера ўзгаришида энг муҳим омил-ларидан бири, бу—антропоген таъсир эканлиги маълум бўлди.
Технологиянинг ривожланиши натижасида табиий жа-раёнларга таъсир кучайди, инсон манфаатларига мос ра-вишда табиий муҳит унсурлари сунъий муҳит билан алмаш-тирилди. Бундай техникавий ёндашув табиатни инсон ўз иро-дасига бўйсундиради, деган антропоцентрик қарашга асос-
Элей мактаби
ланган. XX аср охирига келиб, инсон томонидан яратилган сунъий техносфера Ер биосфераси билан тенглашди. Бунда сунъий техномасса табиий биомассадан ошиб кетди. Ҳозирги замон оламшумул муаммолари ва янги ижтимоий-маданий детерминадиялар, анъанавий экологик воқеликни акс этги-рувчи, ларадигмаларни тубдан ўзгартириб юборди.
;ХХ1 асрда экологик хавфсизлик муаммоси янада кескин-лашди ва уни ҳал қилишнинг янга парадигмаларни яратиш-га мажбур қилди. Бу парадигмалар замонавий цивилизация асосларини ифодалаб, инсонларварлик руҳи бялая суғорил-ган. Булар «оламшумуллик» ҳисси (А. Печчеи), «витал қадри-ят» (Ортега-и-Гассет), «барқарор ривожланиш» концепция-си ва бошқалардир.
Минг Йиллар давомида эволюция натижасида жонли та-биатда динамик мувозанатдаги тизим-бкосфера юзага кедди. Инсоннинг амалий саноат ва ижтимоий фаолиятининг ри-вожланиши билан унинг табиий муҳитда содир бўлган боғ-ланишларга фаол таъсир этиш миқёси кенгаииши оқибати-да, биосферага путур етказилди, табиий жараёнлар мувоза-нати бузилди (сув ва ҳаво муҳитининг, Ер қатламининг за-ҳарланиши, ўрмонларнинг камайиши, чўлларнинг пайдо бўлиши ва бошқалар). Буларнинг ҳаммаси экология олдига табиатга оқилона таъсир этиш чегараларини аниклаш вази-фасини қўяди, чунки унинг мувозанатли тизим сифатида яшаши инсониятнинг яшаш шароитининг табиий негизини ташкил қилади.
Фан сифатяда экология, ташқи муҳитга таъсирнинг шун-дай услубларини қидириши ва тавсия этиши керакки, улар фақат ҳалокатли оқибатларнинг олдини олибгина қолмао дан, балки Ер юзида инсон ҳаётини ва ижтимоий ривожла-ниш шароитини жиддий яхшилаш имкониятини яратиб бе-риши ҳам назарда тутсинлар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
