Фалсафа қисқача изоҳли луғат

С. Отаиуротов
211
Метафизика
МЕТАФИЗИКА (юнонча теШ рЬу$юа — физикадан ке-йин) — дунёни моҳияти ёки ҳар қандай борлиқнинг бир-ламчи асослари тўғрисидаги фалсафий таълимот. «РЪузюа» нинг таржимаси «табиат»дир.
М. тушунчаси — чуқур маънога эга бўлганлигига қара-масдан сунъий равишда пайдо бўлган. Метафизик Арасту меросини ~ мантиқ, физика ва ахлоқ фанларига нисбатан тизимга солиш муносабати билан мавжуд бўлди. Бироқ Арас-ту яхлитлик моҳиятига бағишланган ишларнинг қисми фал-сафа номланиши, юқорида қайд этилган фанларга тўғри кел-мас эди. Чунки мазкур қисмда борлиқни ва билимни энг умумий тамойиллари ўрганилар эди. Шунинг учун Арасту ишларининг муҳаррири Антронокос ушбу муаммоларни ўрга-нишни метафизика атамаси билан аташни таклиф этди, бу эса философияни физикадан кейин қўйишга имконият яратди. Ўша даврнинг анъаналарига кўра дунё, табиат, ўсимлик, ҳайвонлар тўғрисидаги фанлар «физика» деб аталар эди. Улар-нинг доирасидан ташқари («мета») бўлган ва мавжудликни ўрганувчи умумий назария қисмидан тушунилиб, «метафи-зика» деб аталган. Кейинчалик фалсафа ҳам шунга мос ҳолда метафизика деб аталди. Метафизика файласуфлар томонидан милоддан IV аср илгари ўрганилган бўлиб, ўзгармас суб-станция тўғрисида фикр юритишади. Бу фалсафанинг шун-дай қисми бўлиб «Реаллик нима?» деган саволга жавоб бе-ришга уринган. Ҳақиқий реалликни реалликка монанд ажра-тиб берувчи муайян мезонларни ишлаб чиқишга ҳаракат қил-ган. Кейинчалик ушбу тушунча турли хил фалсафий оқим-ларда ўз ифодасини топди.
Масалан, Ибн Сино таърифига кўра, метафизика-бор-лиқ тўгрисидаги таълимотдир. Унинг фикрича борлиқнинг тўрт тўрини метафизика ўрганади.

1. 
   жисмоний (моддийлик)га эга бўлмаган объектлар—
   илоҳий мавжудотлар ва Аллоҳ.
   
2. 
   илоҳийлиги камроқ бўлган объектлар, материяга қан-
   дайдир алоқаси борлар (осмон жисмлари, уларни жонланти-
   рувчи ва ҳаракатга келтирувчи жонлар билан).
   
3. 
   Объектлар айрим ҳолларда моддийлик билан бирла-
   шувчи бўладилар, баъзи бир ҳолларда эса улардан эркин
   ҳолда мавжуд бўлишлари мумкин (субстанция, хусусият, за-
   рурият, имконият).
   
4. 
   Моддий объектлар ёки тушунчалар материя билан
   доимо боғликликда бўлган жисм табиатга эга.
   

Метафизика тушунчаси кейинги ўзгаришлари, унинг аниқ моҳиятли тушунчалари пайдо бўлишига олиб келди. Метафи-зика тушунчаси айрим мохиятли доираси чегарасидан чи-
212