Фалсафа қисқача изоҳли луғат

МУТЛАҚЛИК (лотин. аЪзоШШз — умумий) — ҳар қандай муносабат ва шартлар билан боғлиқ бўлмаслик, ўз-ўзича мавжуд, яратилмайдиган, абадий, умумий ҳодиса. Нисбий-ликнинг акси. М. тушунчаси дастлаб, зоҳирий, ўткинчи ҳоди-салар оламининг яхлитлиги ва қарама-қаршилиги ҳамда унинг ботиний асосининг ифодаси сифатида талқин этилган. М. қадимги юнон фалсафасида комиллик, тугаллик, мавжуд-ликнинг бир томони сифатида таърифланган ва «табиатан», «соф ҳолда», «ўз-ўзидан» тушунчалари билан ифодаланган. Арасту нисбийликни бошқа нарсага ёки ҳодисага боғлик, ёки тааллукли нарса ёки ҳрдиса тарзида ифодалайди. Ўрта асрлар фалсафасида м.нинг «илоҳий» талқини тариқасида нисбий-ликка, гўёки дунедаги нарса ва ҳодисаларга қарама-қарши турувчи, воқелик тарзидаги диний талқини ҳукмрон эди. Янги давр фалсафасида (айниқса олмон мумтоз идеализмида м. ва н.нинг «ўзида», «бошқа учун», «ўзи учун», «ўз-ўзидан» каби категория-туркумлар тизимида очиб бериладиган турли жи-ҳатлари ажратиб кўрсатилади.
Умуман олганда метафизикада м.ни нисбийлиқдан бу-тунлай ажратиш хосдир. Релятивизм нисбийликни м. хусуси-ятини истисно этувчи, релятивлик сифатидагина тушуниш-дан келиб чиқади. Идеализмнинг турли шаклларига м.ни, унинг қарама-қарши томони бўлган релятивликдан бутунлай ажратган ҳолда талқин этиш хос бўлиб, унда м., ўзича мав-жуд бўлган моҳият, м. сифатида тушунилади.
Диалектика нуқтаи назаридан м. ва н.нинг қарама-қар-шилиги уларнинг бирлигини инкор этмайди, балки аксин-ча, тақозо этади.
М., бир томондан н. хусусиятини қамраб олади ҳамда нисбийликда ва нисбийлик орқали юзаланади. Ушбу юзала-нишнинг шакли сифатида м., яъни битмас-туганмас беҳад-лигининг ифодаси тарзида чексизлик майдонга чиқади. М.нинг диалектик тахлили унинг таркибидаги нисбий жиҳатларни очиб беради, м.ни нисбий жиҳатлар тўла-тўкислиги ва ту-галлиги тарзида кашф этади ҳамда шу билан мазкур м.ни, нисбий м. сифатида таърифлайди. Масалан, модцанинг м. лиги аслида унинг ўткйнчи, нисбий мавжудлик шакллари орқали
214
Мавхумлик
зохир бўлади. Бошқа томондан нисбийлик, м.нинг жиҳати ва м.ка ўтиш хусусияти сифатида м. мавжуд.