Falsafa asoslari

334





Demak, ulug‘vorlik tarix, xalq, millat, ozodlik, mardlik, fi- doyilik bilan hamohangdir. U insonning orzu-armonlari, ideal- larini aks ettiradi va rivojlantiradi, buyuk ishlarni amalga oshi- rishga chorlaydi, yaratuvchanlik va ijodkorlikka ilhomlantiradi, hayotga ma’no-mazmun bag‘ishlaydi, inson zotining ma’naviy kamolotiga xizmat qiladi.

Tubanlik kategoriyasi. Tubanlik — insonda kuchli nafratlanish tuyg‘ularini hosil qiluvchi estetik kategoriyadir. Tubanlik mohi- yatan insonga xos bo‘lib, uning faoliyatida namoyon bo‘ladi. Ta- biatda tabiat, hayvonot va nabotot olamida uchramaydi. Tubanlik inson fe’l-atvoridagi yovuzlik maylining qo‘zg‘alishi natijasida yuzaga keladi.

Fojiaviylik (tragediya) kategoriyasi — voqelikning eng muhim, chuqur ziddiyat va to‘qnashuvlari: hayot va o‘lim, ozodlik va mute- lik, aql va tuyg‘u, qonun va burch, shaxsiy va ijtimoiy munosabat- larni o‘ziga xos tarzda ifoda etuvchi falsafiy tushuncha. Deyarli barcha buyuk ijodkorlar yaratgan asarlarda fojiali ohanglar mavjud. Har qanday fojia zamirida muayyan fojiali to‘qnashuv, ziddiyat yotadi. Gegel fojiaviylikni mohiyatli kuchlar to‘qnashuvining nati- jasi sifatida bejiz tahiflamagan. Chunki, bu to‘qnashuvlar kurashi qanday yakun topishi bilan insoniyat istiqboli, axloqiy taraqqiyot uzviy bog‘liqdir. Bu hol fojiani san'atning falsafly jihatdan eng muhim turiga aylantiradiki, u ijodkorga insoniyatni butun tarixi davomida hayajonlantiradigan tub hayotiy masalalarni o‘z oldiga qo‘yib, hal qilish imkoniyatini yaratdi.

Fojia qahramoni ko‘pincha ijobiy qiyofada tasvirlanadi, u davrning ilg‘or orzu-umidlarini o‘zida mujassamlashtirgan kuch- li, yorqin, ulug‘vor shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Lekin fo- jia to‘qimasida boshqa turdagi qahramonlar ham aks ettirilgan bo‘lib, Shekspirning Makbet va Richard, B.Brextning Kurajona- ga o‘xshash qahramonlari o‘z taqdirlari bilan tomoshabinda o‘ta ziddiyatli his-tuyg‘ular uyg‘otadi. Ular sodir qilayotgan mudhish kirdikorliklar qat’iy norozilik, jirkanish, shu bilan birga, achi- nish tuyg‘usini uyg‘otadi. Odatda, fojia ma; munida qahramon- ning mavjud shart-sharoitlarni tubdan o‘zgardrishga faol intilishi namoyon bo‘ladi. Fojianing tarixiy shakli qadimgi dunyo fojiasi