Falsafa asoslari

267





ning mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Binobarin, axloqning manbai jamiyat ehtiyoji va manfaatlaridan iborat.

Etika axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jami- yatdagi axloqiy munosabatlarini o‘rganadi. «Axloq» so‘zi arab- chadan olingan bo‘lib, insonning muomala va ruhiy xususiyat- lari majmuyini, fe'lini, tabiatini anglatadigan «xulq» so'zining ko‘plik shaklidir. «Axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muay- yan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti-harakatining eng qamrovli qismini bildiradi.

Demak, axloq deb, avvalo inson bilan inson, so‘ngra inson bilan jamiyat o'rtasidagi obyektiv va subyektiv aloqadorliklar tu- fayli kelib chiqadigan, shaxsiy va umumiy manfaatlarni muvo- fiqlashtirib turish asosida har bir shaxs, jamoa, ijtimoiy guruh, millat, elatning hayoti va faoliyatini boshqaradigan, tartibga sola- digan, yaxshi ezgu niyatlar sari yo‘naltiradigan, qadriyat maqo- mini olgan muayyan xulq-atvor, odob, xatti-harakat, tamoyil va normalarning majmuyiga aytiladi.

Jamiyatning axloqiy hayotini o‘zida aks ettiruvchi axloqni ijtimoiy-ma'naviy hodisa sifatida tarkibiy tuzilishi bo‘yicha uchta:

• 
  birinchidan, kishilarning kundalik hayotida sodir etadigan axloqiy xatti-harakatlaridan iborat bo‘lgan amaldagi axloq, ya’ni axloqiy amaliyot;
  
• 
  ikkinchidan, muayyan qadriyatlar asosida fikr yuritish, ba- holash, qadr-qimmatini belgilashni o‘z ichiga oluvchi axloqiy ong;
  
• 
  uchinchidan, o‘zini o‘zi axloqiy anglash — mavjud vaziyatni axloqiy jihatdan tahlil qilishni, ya’ni qalban o‘zi bilan gaplashish, o‘zicha baholash, o‘zini nazorat qilish, o‘zini o‘zi takomillashti- rish, boshqa odamlar bilan birga ich-ichidan aziyat chekish; aniq vaziyatda yaxshi va yomonni qalban his qilish, yaxshi va yomon- dan birini tanlashga irodaviy jihatdan tayyor turish kabi dara- jalarga ajratish mumkin.
  

Ana shu uchta darajadan o‘tgan ijobiy xatti-harakatlar, xusu- san, yaxshilik, mehr-muruvvat, fidoyilik, saxovat, o‘zaro hurmat,