F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Vulkanik jarayonlar bilan bog`liq bo`lgan zilzilalar
faqat vulqon atrofi 
rayonlarida sodir bo`ladi. Vulqon jarayoni, yaʼni yer ostidagi magmani vulqon 
kanali orqali yer yuzasiga chiqishi bilan bogʻlik boʻlgan yer silkinishiga vulqonli 
yer silkinishi deyiladi.Bunday yer silkinishi vulqonning faollashishi bilan bogʻlik 
boʻlganligi sababli aksariyat koʻp hollarda ular aniq bashorat qilinadi.Shuning 
uchun uning keltiradigan talofati deyarli kuchli boʻlmaydi. 
 O`pirilish va surilmalar tufayli sodir bo`ladigan zilzilalar. 
Ushbu turga oid 
zilzila Pomir tog`larida 1911 yilda (uning markaziy qismi Murg`ob daryosi 
vodiysida, Usoy qishlog`ida) bo`lib o`tgan. Mazkur zilzila natijasida Murg`ob 
daryosi daryosi yonbag`irlari qulab tushib, tabiiy to`g`on kelib chiqqan, oqibatda 
Sarez ko`li hosil bo`lgan. Ko`l ostida Sarez qishlog`i qolib ketgan. Seysmologiya 

---

87 
fanining asoschilaridan biri bo`lgan akademik Golitsin 1911 yili o`zi ixtiro qilgan 
seysmografi bilan seysmik to`lqinlar yordamida zilzila sababini aniqlagan. 
Fayzobod (1943-1947 yy.), Burchmulla (1946 y), Hait (1949 y), Hisor (1989 y) da 
bo`lgan zilzilalar ham ushbu turkumga mansubdir. 
Antropogen ta`sir tufayli sodir bo`luvchi zilzilalar. 
Insonning faoliyati 
bilan bogʻliq boʻlgan zilzilalarlar asosan oxirgi yillarda hisobga olinmoqda. 
Bunday yer silkinish yirik suv omborlari vujudga kelgan hududlarda, gaz, neft 
mahsulotlarining yer ostidan surib olinishi jarayoni amalga oshirilgan maydonlarda 
yuz bermoqda. Inson oʻzining faoliyati bilan yer osti komponentlariga muayyan 
taʼsir etishi, u yoki bu darajada oʻzgartirishi zilzilalarning vujudga kelishiga sabab 
boʻlmoqda. Daryo vodiylariga toʻgʻonlarning qurilishi natijasida maydoni bir 
necha ming km
2
, hajmi bir necha yuz km
3
dan katta boʻlgan (masalan, Chorvoq 
suv omborining umumiy xajmi 2,1 mld. m
3
, suv sathi maydoni 3640 ga teng) suv 
omborlari vujudga kelmoqda. Yer qaʼrida 4000-5000 m chuqurlikda yotgan gaz, 
neft yer sathiga soʻrib chiqarilmoqda, yer ostida uzoq geologik davrlar mobaynida 
yotgan koʻmir ana shu yer qaʼrida yondirilib gazga aylantirib olinmoqda. 
Vaqtincha saqlash maqsadida baʼzan yer osti gʻorlariga, handaqlariga va togʻ 
jinslari gʻovaklariga gaz, neft mahsulotlari yuqori bosim ostida kiritilmoqda, juda 
katta miqdordagi mineral suvlar yer ostidan chiqarib olinmoqda. Respublikamizda 
1976, 1984-yillarda yuz bergan 8-10 balli Gazlidagi yer silkinishlarini baʼzi 
olimlar ana shu hududdagi mavjud gaz konlari va ulardan gazni surib olish 
jarayoni bilan bogʻlashadi. 1976-yildagi Gazli yer silkinishining gipotsentri (zilzila 
oʻchogi, litosferaning maʼlum chuqurlikdagi togʻ jinslari qatlamlarining uzilishi, 
surilish joyi) yer qobigʻining 5-25 km chuqur oraligʻida, 1984-yilgi yer silkinishida 
esa 50-200 km oraligʻida joylashgan. Yer silkinish hodisasini vujudga keltiruvchi 
energiyaning yigʻilishi, sarflanish darajasi silkinish hududlaridan surib olingan 
gazning miqdori, yer qaʼri togʻ jinsi qatlamlariga tushayotgan tabiiy bosimning 
mutanosibligini maʼlum darajada buzilganligi oqibati zilzilaning sodir boʻlish 
vaqtini tezlashtiradi.