F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

elyuviy
jarayon deyiladi. Biroq bu 
jinslar, ko’pincha, tog` yon bag`irlari bo`ylab surilib 
delyuviy
(lotincha deluo- 
yuvaman. Nurash natijasida yemirilgan tog` jinslarining yomg`ir yoki erigan qor 
suvlari ta`sirida tog` yon bag`irlariga va tog` etaklariga yotqizilishi) qoplamini 
hosil qiladi.

---

21 
Kimyoviy nurash jarayonida esa havodagi suv bug`i va gazlarning o’zida 
karbonat angidrid gazini va har xil tuzlarni eritib, tog` jinsi qatlamlari bo`ylab 
harakat qiluvchi suvning (yer osti, yer usti suvlarining) hamda organizmlarning 
chirishi jarayonida hosil bo’lgan mahsulotlarning tog` jinslari bilan kimyoviy 
reaksiyaga kirishi natijasida tog` jinslarining tashkil qilib turgan minerallarning 
jinsligi mustahkamligi bo’shashadi, ular eriydi, bir xildan ikkinchi xilga, bir 
ko’rinishdan ikkinchi ko’rinishga o’tishi tezlashadi. Kimyoviy nurash jarayoni osh 
tuzi, gips angidirid, ohaktosh, dolomit qatlamlariga ayniqsa kuchli ta’sir qiladi. 
Shuning uchun ham bu mineral jinslar orqali tarqalgan hududlarda quruvchilar, 
ko’pincha, katta – katta yer osti bo’shliklariga g`orlarga duch keladilar. Quyosh 
nurlari tog` jinslarini kuchli qizdirsa, tog` jinslarida ba’zi bir kimyoviy o’zgarishlar 
ro`y beradi. Masalan, Amazonka daryosi toshganda qoladigan ko’k loyqa oradan 
bir oy o’tgandan keyin qizil tusga kiradi. Biologik, fizik va kimyoviy nurash 
jarayonlari birgalikda shakllanadi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, fizik va 
kimyoviy nurash jarayonlarida tog` jinslari maydalanadi, maydalangan tog` jinslari 
esa o’simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlarning yashashi uchun sharoit vujudga 
keltiradi. O’z navbatida, o’simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning ana shu 
maydalangan tog` jinslari qatlamlarida qayta yashashi va o’sishi jarayonida 
karbonat angidrid, vodorod sulfit gazlari gumus, kislotalar ajraladi. Yashab hayoti 
tugagan o’simlik va hayvonlarning qoldiqlarini to’plana borishi natijasida nurash 
jarayoni yanada tezlashadi. O’simliklarning ildizi 60 – 70 m chuqurlikgacha kirib 
borishi hamda turli mikroorganizmlar – bakteriyalar yer yuzasidan bir necha yuz 
metr chuqurlikka va bir necha ming metr balandlikkacha bo’lgan yerlarda mavjud 
bo’lib, 1 sm
3
tuproqda 3,5 mln. dan ko’proq bakteriya yashashi mumkinligi olimlar 
tomonidan aniqlangan. Bularning hammasi yer qobig`i yuqori qatlamlarining, yer 
yuzasidagi tog` jinslarining, minerallarning nurashida juda ham katta kuch 
hisoblanadi.