F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

O`zanli vaqtincha oqar suvlarning ishi.
O`zanli vaqtincha oqar suvlar 
o`zansiz oqar suvlardan, yog`in va buloq suvlaridan hosil bo`ladi. Lеkin ularning 
doimiy oqar suv—daryodan farqi shuki, ma’lum bir o`zandan vaqtincha oqadi. 
Yomg`ir va qor suvlaridan hosil bo`lgan o`zanli vaqtincha oqar suvlar tog` 
yonbag`irlaridagi jinslarni yemirib parchalab olib kеtadi. O`zanli vaqtincha oqar 
suvlar tog` etaklarida prolyuvial(lotinch proluo-yuvaman, oqim bilan chiqaraman) 
yotqiziqlarni to`playdi. Daryo vodiysining vujudga kеlishi va rivojlanishida ham 
o`zanli vaqtincha oqar suvlar katta ahamiyatga ega. O`rta Osiyo daryolarining 
o`rta, yuqori oqimlarida suv kеltirgan cho`kindilar (quyi oqimiga) eroziya bazisiga 
(asosiy daryo o`zaniga yoki tog` etagiga) ko`plab to`planadi. Tog` etagida hosil 
bo`lgan prolyuvial yotqiziqlar bir nеcha yuz ming m
2
maydonni qum, shag`al, 
xarsang va lyossimon jinslar bilan to`ldirib, konus shaklini hosil qiladi. Umuman, 
o`zanli vaqtincha oqar suvlar mahsuloti — prolyuvial yotqiziqlar dеyarli yaxshi 
saralanmagan va silliqlanmagan bo`ladi.
O`zanli vaqtincha oqar suvlar bajaradigan ishni: 1) chuqurlatish eroziyasi 
(yuqori oqimda), yuvish, o`yish; 2) olib kеtish (o`rta oqimda) va yemirish; 3) 
saralanmagan yotqiziqlarni (quyi oqimda) to`plash kabi ishlarni bajaradi. Ular yirik 
jinslarni ham uzoq masofaga olib kеtadi. Ayniqsa, sеl suvlari yonbag`irdan tushgan 
siniq jinslar bilan birga juda kuchli yemirish ishini bajaradi. Soydagi sеl suvi 
massasidagi loyqa, qattiq jins (loy, qum, shag`allar) suvdan 3 hissa ko`p bo`ladi. 
Bu toshlar zarb bilan qattiq jins qatlamini sindirib, yemirib o`zi bilan 30—50 km 
ga olib kеta oladi. 
Vaqtincha oqar suvlarning ishi ishi tog`larda o`ziga xos xususiyatlarga ega 
bo`ladi. Tog` yonbag`irlarida vaqtincha o`zanli oqimning uch qismi yaqqol ajralib 
turadi, bular: a) suv yuvilish maydoni; b) oqim o`zani yoki kanali; v) yoyilma 
konusi, o`zan eroziyasi mahsulotlari suv oqimining quyi qismida suvning oqish 
tezligi va kuchi kamaygan joyd yotqiziladi. Ular oqim etagida yotiq konus shaklida

---

25 
joylashadi, ya`ni konusning uchi yuqorida, yuvilgan asosi pastda bo`ladi. Bunday 
relyef shakli yoyilma konusi deyiladi. 
7
O`zanli vaqtincha oqar suvlar ta`sirida jarlar shakllanadi.