F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

14-rasm. Abadiy muzloq yerlardagi nunataklar.
Doimiy muzlab yotgan yerlarda yuz beruvchi tabiiy geografik jarayonlar
va relyef formalari.
Yer po'stinining ustki qismida paydo bo'lib, siljib yuradigan muzliklardan tashqari, yer po'stining juda uzoq geologik davrlardan buyon doimiy xukum suruvchi manfiy harorat tufayli muzlab yotishidan vujudga keluvchi abadiy muzlab yotuvchi maydonlari ham mavjud. Bunday xududlarda yer qobig'ining dastlabki qatlamlarida uchrovchi grunt suvlari muz holatida bo'ladi. Doimiy muzloq yerlarning tashkil etuvchi qatlamlarda harorat 0⁰ dan -8⁰ gacha kuzatiladi. Bunday joylar yer yuzasining quruqlik maydonlarini 100 % deb oladigan bo'lsak, uning 20 % ga yaqin qismini tashkil etadi. Doimiy muzlab yotgan joylarda muzlab yotgan jismlarning chuqurligi bir necha metrdan, 600 m gacha bo'lgan chuqurlikni qamrab olishi mumkin.
Qishi sovuq, hamda davomli tarzda kuzatiladigan, qor kam yog'ib, yozi qisqa vaqtda tugaydigan hududlar bo'ylab muzlab yotgan grunt qariyib erimasdan uzoq vaqt barqaror muzlagan holatda turadi. Aksincha yozi nisbatan davomli va iliq kechuvchi xududlarda doimiy muzlab yotgan jinslarning ustki qismi eriydi va o'zgarib turuvchi qatlam yuzaga keladi. Yoz faslida erigan qatlam, qishgi sovuqlar ta'sirida qaytadan muzlaydi. Aynan shu jarayon tufayli doimiy muzloq yerlar bo'ylab birqancha tabiiy geografik jarayonlar yuz beradi.
I.S.SHukin abadiy to'ngloq yerlarda yuz beradigan tabiiy geografik jarayonlar va ular bilan bog'liq ravishda xosil bo'luvchi relbef formalarini kelib chiqishiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'lib o'rganadi:
- kuchli sovuq tufayli, qor qoplami yupqa bo'lgan xududlarda grunt turli ko'rsatgichdagi chuqurliklar bo'ylab muzlaydi va natijada yorilib ketadi. Ko'p yillik muzloqlar tarqalgan joylarda yer osti suvlarining hosil bo'lishi, to'planishi va harakati juda o'ziga hosdir. Bunday hududlarning o'ziga xos xususiyatlaridan biri «tosh» yoki qazilma (ko'milib ketgan) muzlarning mavjudligidir; qazilma muzlar yirik linzalar, noto'g'ri shaklli qatlam va jismlar tarzida bo'ladi. «Tosh» muzlar yo tog' jinslar yotqiziqlari bilan ko'milib qolgan bo'lishi, yokk muz tog' jinslari yotqiziqlari paydo bo'lgach, ular orasiga kirib qolgan bo'lishi mumkin. Qazilma
(ko'milgan) muzlar orasida boshqa joylardan keltirilgan muzlik, daryo, ko'l va dengiz muzlari uyumlari, shuningdek, tagigacha muzlab qolgan ko'l, yaxmalak va qorliklar muzlari. ham bor. Katta-katta yer osti muzlari loyqali ko'l-daryo va dengiz gillari yotqiziqlarining ko'p yillik muzlab qolishi natijasida ham vujudga keladi. Bunda gruntdagi suv t-o'planib kristallanadi va tog' jinslari yoriqlarini kengaytiradi. Nihoyat, tog' jinslari yoriqlarida to'planadigan kichik-kichik tomir muzlar ham bo'ladi. Qazilma muzlar hosil bo'lish jarayoni to'rtlamchi davrdagi muz bosish davrlarida ayniqsa intensiv bo'lgan, biroq bu jarayon hozir ham davom etmokda.
- abadiy muzlagan yerlarda gruntning qabarib, gumbazsimon shaklga kirishi. Daryo terrasalari, poymalari, ko'l soxillari, yer osti suvining yuzaga yaqin yotgan joylari, yoni ularning to'g'ridan-to'g'ri buloqlar shaklida yuzaga chiqish nuqtalari yoki botqoqlashgan pastqamliklari gruntning qattiq sovuq tufayli muzlashi natijasida, yer yuzasida gumbazsimon ko'tarilgan relyef shakllari yuzaga keladi.
Muzloq usti suvlari yozda erkin harakat qiladi, qishda bosim ostida bo'ladi, chunki ularda yuqoridan mavsumiy, pastdan esa ko'l yillik muzloq bosimi ta'sir etadi. Suv bosim ostida ekanligi va sovuyotganda hamda muzlayotganda hajmi kengayishi sababli faol qatlamni shishiradi, faol qatlamning qarshiligi kam joylarida uni teshib, yer betiga oqib chiqadi va muzlab qolib, muz do'ngligi yoki yaxmalak hosil qiladi. Ba'zan yer osti suvi gruntni teshib chiqa olmay, uni yuqoriga ko'tarib, gidrolakkolitlar (yoki yoqutcha bulgunyaxlar) ni vujudga keltiradi. Gidrolakkloitlar - tuz gumbazlari tarkibini yoz fasllari muz emas, ko'proq suyuq holatdagi suv aralash, trof tashkil etadi deb yozadi. SHu boisdan issiq faslda gidrolakkloitlarning ichidagi muz yadro erib ketgach, do'nglik cho'kib, birmuncha pasayib qoladi. Ularning balandligi 10 metrdan 30 metrgacha, diametri esa bir necha o'n metrdan 100 metrgacha boradi.
Gidrolakkolitlarning ko'rinishi yumaloq, gumbazsimon shaklda bo'lib, yon bag'irlari birmuncha tik 40-50⁰, yuqori qismi yassiroq bo'lgan holda, balandligi bir necha o'n metrni tashkil etishi mumkin. Ular Yoqutiston, Baykal orti o'lkasi, Amur oblasti kabi tayga va Yevropaning tundra unga tutash xudadlarida keng tarqalgandir.