F. K. Kamilova

1.2. Turizmning rivojlanish tarixi va uning predmeti
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, shuni t a ’kidlash m umkinki, 
“Xalqaro turizm b oz ori” fanining pred m eti uning tarixidan kelib 
chiqadi, ya’ni xalqlarning urf-odatlari, udumlari, tarixi, joylarning 
a rx e o logiy a si, lan d s h a fi, m a ’n a v i y - m a ’rifiy h a y o t t a r z i, milliy 
a n ’analarini jahonga targ'ibot qilishni shakllantirish va rivojlantirish 
yo‘llarini o ’rganishdan iboratdir.
Turizm kishilik jamiyatining paydo bo'lishi bilan yuzaga kela bosh- 
lagan. Ibtidoiy jam oa tuzimida erkaklar va ayollar orasida dastlabki 
m ehnat taqsimoti yuz berib, ayollar terib-termachilik ishlari bilan, 
erkaklar ov bilan mashg'ul bo'ladigan b o ‘lishdi. Jamoaga birlashgan 
erkaklar birgalikda ov qilib, o ‘z turar manzillaridan uzoqlarga boradigan 
b o ‘lishdi. Kamon va o ‘q (o'q-yoy)ning ixtiro etilishi bilan ovchilar 
endilikda yakka holda yoki kichik guruhlarda uzoq masofalarga bora 
oladigan bo'lishdi. Chunki, endilikda odam lar yovvoyi yirtqichlardan 
o ‘zlarini samarali himoya eta oladigan bo'lishgandi.
Chorvachilik va dehqonchilikning bir-biridan ajralishi natijasida 
k o'chm anchilar o ‘troq hayot kechiruvchi dehqonlardan nisbatan uzoq 
masofalarga keta boshlashdi. Chunki, ko‘p sonli chorva uchun doimiy 
ravishda yangi yaylovlar qidirish kerak edi.
M e h n a t q u ro lla rin in g tak o m illash ib borishiga sabab b o ‘lgan 
m e ta lld a n keng foy dalanish b o s h la n is h i b ilan d e h q o n c h il ik d a n
hunarm andchilik ajralib chiqdi. Chunki, m ehnat qurollarining yasash 
uchun alohida odamlar mashg'ul b o ‘lishi kerak b o‘ldi, d ehqon esa,
10

---

o 'z verida ishlab, ortiqcha bo'sh vaqt topa olmas edi. H u na rm a ndlar 
o ‘z ish sharoitlarini yaxshilash maqsadi va boshqa subyektiv sabablarga 
ko‘*ra alohida qishloqlarda joylasha boshlaydi. Bu ularning ish sifatini 
osh iradi, qishloqlar xomashyoga yaqin joylashganligi sababli, ishlab 
chio 'z
m ah - 
sulcPtlarini bevosita ayirboshlash uchun ishlab chiqara boshlashdi, biroq, 
ayrSboshlash uchun ular o ‘z ishlarini tashlab, uzoqlarga borishga majbur 
bo‘fishardi. Shu sababli, bu ish bilan shug‘ullanuvchi maxsus kasb — 
savedogarlik yuzaga keldiki, ular do im o tovar ayriboshlash uchu n sa- 
yolitat qilishardi.
Qishloqlarning o'sishi natijasida shaharlar paydo bo'ldi. Shahar- 
ning? paydo bo'lishi bilan bir-biridan uzoqda joylashgan shahar aho- 
lilafi orasidagi madaniyatlar bir-biridan farqlana boshladi. Bundan 
tasl"iqari, xalqaro munosabatlar avj ola boshladi. Shu sababli, bu davr- 
l a r d a shahar hokimlari o'zga shahar hokimlari huzuriga o 'z savdogar- 
lari va xizmatchilarini elchi sifatida yuborib, o'zaro munosabatlar o'rnata 
bosW ashgan; chet ellardan qaytib kelgan o 'z savdogarlari va chet ellik 
sa vdogarlar bilan ko'plab suhbatlar o'tkazishgan; o'zlarining ishonchli 
o d a m la rin i o'zga mamlakatlarga ahvolni bilib kelish, qayerda qanday 
x a v f-x a ta r tahdid solayotganidan ogoh bo'lish va qayerlarda boylikni 
o rttirib olish imkoniyatlarini bilish u ch u n jo 'n a ta boshlashgan.
O 'sh a davrlarda odamlar o 'z maqsadlari uchun ham sayohatga chiqa 
b o s h la s h g a n . U lar o'z g a ellarni o 'rg a n is h , o 'z g a s haharlard a ilm 
o 'r g a n is h , uzoqdagi birodarlari bilan ko'rishish, ziyoratgohlarni zi- 
yorPt etish va o 'z om ad ham da baxtlarini o'zga ellarda sinab ko'rish 
m adsad larid a sayohatga chiqa boshlashgan, biroq, bu sayohatlar ju d a
hann xavfli edi. Chunki, transport vositasi sifatida foydalanilayotgan 
jonivorlarning yo'lda halok bo'lishi va qaroqchilarning hujumlari sa- 
y o h a tc h ila r uchun ayanchli tugashi m u m kin edi. Dengiz orqali sayo­
h a t q ilishd a esa, k e m a larn in g n o m u k a m m a llig i p a n d b e r a r edi. 
S huningdek, yakka holda sayohatga chiquvchilar ham da yayov sayo­
h a tg a chiquvchilarning sayohatlari k o 'p in ch a uzoqqa cho'zilm as edi. 
K o 'p la b urushlarning tez-tez yuz berib turishi ham sayohatchilarga 
xa v f solar edi. Shu sababli o 'sh a davrlarda sayohatga jud a kam sonli 
o d a m la r chiqishgan, sayohatga chiquvchilarning aksariyatini boyligi 
bor kishilar tashkil etishganki, oddiy fuqarolar va kambag'allarda sa­
yohat qilishga vaqt, darom ad, vosita va imkoniyatlar topilmas edi. 
B ir o q s h u n d a y b o 'l s a - d a , t u r i z m q a d im z a m o n l a r d a n b o s h la b
11

---

rivojlanishga yuz tutdi. Masalan, qadimgi Yunoniston va Rim ko'pchilik 
aholisining Misrga sayohat qilganliklari m a ’lum. Tarix otasi Gerodot 
dastlabki qayd etilgan sayohatchilardan biridir. U uzoq m uddat sayo­
hat qilib, o ‘z sayohatlarini to 'q q iz kitobida yozib qoldirgan. Shu 
kitoblarida Gerodot qadimgi Yevropa va Misrdan boshlab, Markaziy 
Osiyodagi m a m la k a tla r t o ‘g ‘risida q im m a tli m a ’lu m o tla r yozib 
qoldirgan. Bundan tashqari, qadimgi yunonlar o ‘z mamlakatlari ichida 
ham sayohat qilishgan. Masalan, ular vaqt-vaqti bilan Olimp tog‘iga, 
shifobaxsh joylarga hamda boshqa m uqaddas ziyoratgohlarga tashrif 
buyurib turishgan.
Z am ona o ‘tib borishi bilan tarix yuzasiga ko‘plab m ashhur sayo­
hatchilar chiqishdi, ularning sayohatlari haqida kitoblar bitildi, tillarda 
doston bitildi, boshqalar uchun o ‘rnak qilina boshlandi. Buning turizm ­
ning rivojlanishidagi ahamiyati shunda b o‘ldiki, birinchidan, mashhur 
sayohatchilarning sayohat tajribalaridan foydalanish o ‘zgalar uchun 
foydali bo'ladi; ikkinchidan, bu odamlarning sayohatga chiqishdan 
b o‘lgan maqsadlarini aniqlab, sayohat turlarini bir-biridan farqlab olish 
uchun foydali bo ‘ldiki, natijada u turizmning aniq shakllarda shakl- 
lanishiga asos b o ‘ldi. Ya’ni, G'arbiy Yevropa tadqiqotchilari bunday 
m an balard an foydalanib yaratgan nazariyalari turizm ning hozirgi 
darajagacha rivojlanishiga olib keldi.
Bunday tadqiqotlarga ko‘plab misollar keltirish mumkin:
1425-yilda M antus shahrida Viktorina de Feltre o ‘zi tashkil etgan 
maktabida yoshlar tarbiyasi davomida turli xil turistik mashqlardan 
dars bergan, o'quvchilari bilan Alp tog‘lari yonbag'irlariga ko‘p kunli 
poxodlarga chiqib turgan. Italiyalik tibbiyot professori Merkurialis t u ­
ristik poxodlarni insonni sog‘lomlashtirish vositalaridan biri sifatida 
k o ‘rib chiqqan. Hattoki, iezuitlar seminarlarida ham turistik poxod 
amaliyotlaridan foydalanilgan. Jan — Jak Russo o ‘z nazariyalarida («Ta- 
biatni anglash va tabiiy xulq m e ’yorlarini qayta ishlashga intilish») 
turistik poxodlarning yoshlarni sog‘lom va vatanparvar qilib tarbiya- 
lashdagi ahamiyatini qayd etib, sayohatlarni tarbiyaning tarkibiy qism- 
laridan biri deb sanadi ham da sayohatlarning maqsadlarini va ularning 
shaxsni shakllantirishning boshqa vositalari bilan o ‘zaro aloqasini ochib 
berdi.
XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida Yevropa mam lakatlarida b a ’zi 
o ‘qituvchilar o ‘z o'quvchilari bilan yaqin atrofdagi diqqatga sazovor 
joylarga piyoda sayrlar uyushtirishib, bunday sayrlarni «ekskursiya-
12

---

lar» deb nom lashdi. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib, o'ziga xos 
turistik m a rk a z la r yaratila b o sh lan d i. C h u n k i, a tr o f -m u h itn i va 
sayyoraning chekka ajralib qolgan joylarini o ‘rganish uchun qilinadigan 
uzoq muddatli sayohatlar uchun puxta tayyorgarlik ko'rish kerak bo'lib 
qoldi. Bunday m arkazlarda sayohat va ekspeditsiya ishtirokchilarini 
sayohatga to 'g 'r i tayyorlash qoidalari va uslubiyotlari yaratildL Biroq, 
o 'sh a davrdagi b unday k o ‘p kunli sayohat va ekspeditsiyalar asosan 
amaliy aham iyat kasb etib, ularning maqsad va vazifalari biroz chek- 
langan edi. S h und ay b o'lsa-d a, bu davrga kelib sayohatlar turlari bir- 
biridan farqlana, m arshru tlar tasniflana boshlandi. Bu turizm ning 
hozirgi k o ‘rinishiga kelishiga qarab tashlangan katta qadam lardan 
biri bo'ldi. XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida G 'a rb iy Yevropada 
turizm ko‘pchilik m aktablarda jism oniy tarbiya dasturlariga kiritildi, 
turistik m ashg 'u lo tlar to'g'risid a aniqroq tu shu n c ha lar paydo bo'ldi, 
ko'plab mahalliy T urizm ishqibozlari ittifoqlari tuzila boshlandi. Shu 
asrning ikkinchi yarmiga kelib dastlabki turistik tashkilotlar Alpchilik 
klublari va jamiyatlari sifatida yuzaga kela boshladi. Bunday tashkilotlar
1857-yilda Angliyada, 1862-yilda Avstriyada, 1863-yilda Italiya va 
Shveysariyada, 1869-yilda Olm oniyada, bir necha yillardan so'ng 
Farangiston va boshqa m am lakatlarda tuzildi. 1895-yilda Venada 
«Tabiat do'stlari» deb nomlangan turistik jamiyat tuzildi. U nda turistik 
poxodlarning m arshrutlari ishlab chiqila boshlandi. Qisqa m uddat 
ichida bu jam iyatning boshqa mamlakatlardagi to'garaklari ham ochila 
boshlandi. Natijada 1908-yilda Venada Xalqaro turizm markazi tuzildi. 
E n d ilik d a t u r is tik m a r s h r u t l a r n i b a h o la s h m e z o n la r i y a ra tild i, 
turistlarnin g alo h id a turlari tasn iflana b o sh la n d i, m arshrutlarda n
o 't i s h n i n g y a g o n a q o id a la ri tu zib c h iq ild i, tu ris tik m ash q la rg a
odam larni harbiy-am aliy tayyorgarlikdan o 'tkazishning ilmiy asosi 
sifatida qarash paydo bo'ldi. XX asrning boshlarida Olmoniya, Daniya 
va Belgiya kabi m am lakatlarda «Sayohatchi o'quvchilar» harakati 
paydo bo'ldi. U n in g nizom ida o'sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda 
og'ir sharoitli poxodlardan foydalanish kerakligi qayd etilgan edi. 
O 's h a davrdagi fashistik da v la rd a y osh larg a tu ristik m ashqla rni 
o 'r g a t g a n h o l d a u l a r d a n b o 'l a j a k a s k a r l a r ta y y o r la s h m aq sa d i 
ko'zlangan edi. 1919-yilda Xalqaro turistik alyansning tashkil topishi 
turizm ni rivojlantirishda ildam q a d am lard an biri bo'ldi.
Zam onaviy, h a r to m on lam a puxta ishlangan reja asosida turizm ­
ning yangi bosqichini dunyoda birinchi bo'lib asli duradgor bo'lib ish-
13

---

lagan Buyuk Britaniyalik Tomas Kuk 1841 -yilda1 boshlab berdi. Tomas 
Kuk oldingi kasbini tashlab, bor imkoniyati bilan xalqaro sayohatlarni 
tashkil etish uchun yangi kasbni ijod eta boshladi.
Tomas Kuk zamonaviy turizmni Angliyaning ikki shahri orasida 
amalga oshirdi. U «Temperake» (Yashil Oy) jamiyati a ’zolarining 
Dolngborg shahrida ichkilikka qarshi kurash masalasiga bag’ishlangan 
anjumanga olib borish uchun poyezdni ijaraga oldi. «iVlidlard Rail­
ways» shirkati bilan shartnoma tuzgan Kuk birinchi marta maxsus 
borish-qaytish chiptalarini bostiradi va Lankastr-Dolngborg orasidagi 
yo ’l sayohatini takomillasht irilgan holda amalga oshirishga erishdi. Bu 
sayohatning narxi kishi boshiga bir shillingdan t o ’g ’ri keldi. Bu narx 
o ‘sha paytda eng arzon hisoblanar edi. Uning o ’zi ham bu jamiyatga 
a ’zo bo'lgani uchun sayohatdan foyda olmadi, lekin qilgan xayrli ish- 
dan nafaqat jamiyat a ’zolari, balki boshqa kishilar ham manfaatdor 
b o ’lgani uchun Kuk bu ishni katta biznesga aylantirishga qaror qildi.
Tomas Kuk 1846-yili faoliyatini rivojlantirish maqsadida q o ’shni 
davlat bo'lgan Shotlandiyaga poyezd va paroxodda sayohatlar uyush- 
tirdi. Bu sayohatlar muvaffaqiyatli chiqdi. Endi bunday sayohatlar 
dasturlarini ishlab chiqib pul topish Kuk va uning o ’g’li uchun biznes 
faoliyatiga aylanib ulgurgan edi. Kuk 1860-yilda London shahrida 
dunyoda birinchi bo’lib o ’zining xususiy turistik korxonasini ochdi va 
bu korxona «Thomas Cook Travel» nomini oldi. Bu turistik korxona 
hozirgi kunda ham o ’z faoliyatini davom ettirib kelmoqda. Kuk va 
uning o 'g ’li firmasi 20 yil ichida faoliyatini kengaytirib Shimoliy 
Amerikaga ham sayohat uyushtirishni boshlab, tajribalar orttirdi va 
m a ’lum ijobiy natijalarni q o ’lga kiritdi. Kuk Shimoliy Amerikaga olib 
borgan turistlar guruhini Nyu-York, Vashington, Richmond, Buyuk 
Ko’llar sohillari, Ichki Urush hududlari, Kentukki, Niagara sharsharasi 
va Monterial bo’ylab sayohat qildirdi. Kuk tomonidan dunyoning barcha 
hududlariga sayohatlar uyushtirilishi natijasida «Sayohat qilmoqchi 
bo ‘lsangiz Tomas Kukka murojaat qiling» degan shior paydo b o’ldi va 
bu shior butun dunyoga tarqala boshladi.
Tomas Kuk turizm faoliyatiga quyidagi yangiliklarni olib kirdi:
• 
transport, mehm onxona, ovqatlanish va boshqa xarajatlarni o ’z 
ichiga olgan holda ommaviy sayohat qilish;
1 Т у р и : ш к а к в и д д е я т е л ь н о с т и . В .А .К в а р т а л ь н о в , И . А . З о р и н и др. М о с к в а . 
« Ф и н а н с ы и с т а т и с т и к а » 2001 г. 33 с.
14

---

• kreditga sayohat qilish;
• yoshlar uchun m a ’naviy-ma'rifiy sayohatlar;
• ishchilar uchun maxsus sayohatlar uyushtirish;
• valuta almashtirish operatsiyalari.
Yuqorida sanab o'tilganidek, ishlab chiqarishning takomillashib 
borishi odamlarni sayohat qilishga turtkilay boshlagan. Yevropada sanoat 
rcvolutsiyasining yuzaga kelishi bilan, turizm ham takomillashib ket- 
di. Birinchidan, temiryo'llarning qurilishi uzoq masofalarga tezda yetib 
borish imkonini yaratdi. Masalan, Nits shahriga Parijdan foytunda 13 
kunda yetib kelishgan b o ‘lsa, poyezd bilan 18 soat ichida yetib kelish 
imkoni yaratildi. Bu Nitsda turizmning o ‘z c h o ‘qqisiga chiqishiga 
yordam berdi. Kotskil to g‘larida 1824-yili qurilgan m ehm onxonaga 46 
yil ichida 5 ming odam kelib ketgan bo ‘lsa (1824—1870), 1872-yilda 
tem iryo‘lning qurib bitkazilishi natijasida 1873-yildan 1890-yilgacha 
bu m ehm onxonaga 195 ming kishi kelib ketgan.
Bug' mashinasining paydo bo'lishi uzoq sayohatlarning arzonlashi- 
shiga olib keldiki, endilikda nisbatan kamroq daromadga ega bo'lgan 
o d a m la r h a m p a ro x o d va p oy ezd lard a sayohatga c h iqa oladigan 
bo'lishdi.
Xalqaro turizmning rivojlanishi, shu bilan birgalikda turfirma va 
turagentliklarning faoliyati Birinchi Jah o n urushi boshlanishi bilan 
to'xtab qoldi. T o 'rt yillik urush tugashi bilan, 1919-yildan boshlab 
harbiy samolyotlarning fuqarolarni tashishga moslashtirilishi natijasida 
turistik firma va turagentliklarning faoliyati yana jonlana boshladi. 
Xalqaro turizmning qisqa vaqt ichida o'zini tiklab olishi va rivojlanishiga 
boshqa bir qator yetarli asoslar ham mavjud edi.
Aviatsiyaning rivojlanishi ham turizmni rivojlantirdi. Biroq, dastlab, 
bu transport turidan yuqori daromadli odam lar foydalana olishgan. 
1933-yilda San-Fransiskodan Sietlga uchib o'tishga 18 soat vaqt va 
320 dollar mablag' sarflangan. 1975-yilda esa, shuncha vaqt va 230 
dollar mablag' sarflangan. Bu yerda inflatsiyaning t a ’sirini ham ino- 
batga oladigan bo'lsak, 1933-yildagi 320 dollar mablag' 1975-yildagi 
1900 dollar mablag'iga teng bo'lgan. Demak, xalqaro raqobat va massh- 
tab samarasidan foydalanish narxlarning arzonlashishiga sabab bo'ldi.
II jaho n urushidan keyingi asosiy o'zgarish — mobillikning oshishi 
bo'ldi: Reaktiv texnologiyalaming yaratilishi ko'plab odamlarning uzoq 
masofalarga katta tezliklarda yetib borish imkoniyatini bera boshladi. 
Samolyotlar takomillasha borgani sayin ulardagi shinamlik oshib, narxlar
15

---

pasayib bordi. 1960-yillarga kelib, A Q SH dan Angliyaga uchib o'tishga 
t o ‘lanadigan haq har bir mil uchun 2 sentga t o ‘g‘ri kelgan, bulling 
ichiga ovqatlanish va ko'ngil ochish uchun olinadigan haq ham kirgan. 
Yoki, boshqa misol, 1933-yilda N Y U -Y O RK dan SA N -FRA NSlSK Oga 
21,5 soatda uchib, buning uchun 320 dollar haq to'langan.l979-yilda 
buning uchun 5,5 soat vaqt ketib, 234 dollar to'langan, biroq, 1933- 
yildagi 320 dollarning iste’mol qiymati 1979-yildagi 1900 dollargateng 
b o ‘lgan. Havo transportidagi bunday rivojlanish natijasida sayyoramiz 
turist uchun kichik bo'lib bordi, turli uzoqliklardagi ekzotik orollarga 
yetib borish osonlashdi. Hattoki bu, uzoq vaqtli va o ‘ziga xos dengiz 
orqali turmarshrutlarni siqib chiqara boshladi.
II jaho n urushidan keyin mobillik nafaqat havoda, balki yerda ham 
o ‘sdi. Turizmni eng ko ‘p kengaytirgan transport turi — avtomobil b o ‘lib 
qoldi. Shaxsiy transport odamlarni jam oat transportining q a t’iy ish 
grafiklariga amal qilish majburiyatidan xalos etdi. Endilikda hech kim 
kurortlarga ikki haftalik davrga kelmay qo'ydi, balki, kurortlar avtomo- 
billarda oilaviy dam olishga chiquvchilar uchun faqatgina bir bekat 
bo'lib qoldi. Qayerda yo'l b o ‘lsa, odam lar o ‘sha yerda dam olish im- 
koniyatlariga ega b o ‘lishdi, b a ’zi bir avtom o b illarda esa bunday
chegaralanishlarning ahamiyati y o‘q. Demak, endilikda avtomobilda 
yetib borib bo'ladigan har bir joy turistik jalb etuvchi b o ‘lib qoldi.
Rivojlangan davlatlarda iste’molchilik jamiyatining rivojlanishi nati­
jasida ko ‘pchilik odamlar bo'sh vaqt va ortiqcha pullarga ega bo'ldi, 
bu turizmni rag'batlantiruvchi omil bo'lib qoldi. Kasaba ittifoqlari- 
ning t a ’sirida va huquqiy qonunchilik natijasida haq to'lanadigan ras­
miy t a ’tillarning davomiyligi oshib bordi, hukum atlar bayram kun- 
larini dam olish kunlari deb e ’lon qilishdi, hukum at daromadlarining 
ortib borishi turizmga bo'lgan investitsiyalarni oshirdi, ya’ni, yo'llar, 
m ehm onxonalar qurila boshlandi. Turistik firmalar aholiga o 'z yaqin- 
laridagi kurortlarda dam olgandan ko'ra, uzoq orollardagi turistik 
mahsulotlar paketidan foydalanish imkoniyatlarini bera boshlashdi. 
Masshtab effekti va raqobat narxlarni arzonlashtirib yubordi.
O d a m la r n in g b u n c h a lik keng k o 'l a m l a r d a h a ra k a tla n is h la ri 
zamonaviy migratsiya namunalaridan biri b o 'la oladi. Migratsiyaga 
stress uchun javobgar sifatida qarash mumkin. 1966-yilda W O L F E
jamiyat migratsiyasining 3 namunasini belgilab bergan:
1 — shaharga migratsiya. Bu XIX asr fenomenining davomi bo'lib, 
u bizni rivojlangan dunyoga olib kelishi mumkin.
16

---

2— ishga borish va qaytishdagi sayohat. Buni keng miqyosdagi 
urbanizatsiya hamda ish joyi va uyning makon jihatidan bir-biridan 
yiroqlashishi natijasi sifatida ko ’rib chiqishimiz mumkin.
3— dam olish sayohati. Bu yangi migratsiya bo'lib, yuqorida sanab 
o 'tilgan ikkitasining xizmatlari natijasidir. U shahar hayotining stressi 
va axborot bilan t a ’m inlanganlik bilan stimullanadi ha m da sh ahar 
iqtisodiy tizimi tom on idan t a ’minlangan yashash standartlari va m o - 
billik to m o n idan amalga oshirilishi osonlashtiriladi.
D am olish sayohatining intensivligi oshib bormoqda. Buni doimiy 
ravishda bir xil saqlab qolish m um kin b o ‘lmasa-da, bizning yashash 
tarzimizga katta o'zgarishlar olib keladi. Ilgarigi migratsiyalar singari 
turizm ham cho'q qiga chiqishi yoki, ehtimol, tushkunlikka tushishi 
m um kin, biroq, u hayotimizning bir qismi bo'lib qoladi ha m d a shu 
jarayon mobaynida faqatgina shakli va ahamiyati jihatidangina o'zgarishi 
m um kin bo'ladi.
Turizmning rivojlanishiga boshqa bir qator omillar ham sabab bo'ldi: 
Ikkinchi jah o n urushidan so'ng xalqaro munosabatlar yumshadi, o d a m ­
lar o'zga xalqlarning hayot tarzi, ijtimoiy sharoitlari, madaniyatiga 
qiziqa boshlashdi; fan texnikaning rivojlanishi natijasida ilmiy x o d im ­
lar chet ellik hamkorlari bilan tajriba almashinish uchun o 'z a ro tez- 
tez uchrashib turishga intilishdi; xalqaro biznes tadbirkorlam i o 'z a ro 
til topishish uchun sayohat qilishga chaqirdi. Bu omillar va transportning 
rivojlanishi ommaviy turizm ning rivojlanishiga sabab bo'ldi.
Shunday qilib, hozirgi kunda turizm zamonaviy jamiyatning integral 
qismi bo'lib, turizmdagi tadqiqotlar va tahlillar, shuningdek, uning 
iq ti s o d iy m a n f a a t l a r i j a m i y a t m a n f a a t l a r i b ila n m o s ra v is h d a
rivojlantirilsa, u mahalliy jam iyat uchun m u h im aham iyat kasb etadi. 
Turizm ning rivojlanishi ko'pgina joylarni turistik manzilgohlarga: kurort 
yoki vaqtinchalik to'xtab o'tadigan joy (bekat, nuqta)larga aylantirib 
qo'ydi. Bu sanoatning t a ’siri va oqibatlari mahalliy jam oan ing kattali- 
gi va nisbiy muhimligiga qarab turlicha xilma-xillanadi. Biroq har 
qanday holda ham siyosatchilar, biznesmenlar va mahalliy aholi foyda 
olm oqchi bo'lsa, turizmni inkor etmasliklari lozim.
Kelajakda bu sanoatning rivojlanishini T O F F L E R «Kelgusi shok» 
(The Future Shock, 1971) nomli kitobida ochib bergan. U kitobida 
zam onaviy biznesm en va t a ’til davom ida dam oluvchilarni «yangi 
ko'chm anchilar» deb atadi: « M a ’lum sanoatlarning inqilobiv o'sishida 
m utlaq ishlab chiqarish (ya’ni natija) ishlabf^hiygtn.l&TO 
r
17