F. K. Kamilova

1 -B O B . «X ALQ AR O T U R I Z M B O Z O R I» F A N IN IN G
P R E D M E T I VA M A Z M U N I
1.1. Turizm va sayohatning m azm uni, mohiyati.
1.2. Turizmning rivojlanish tarixi va uning predmeti.
1.3. Turizm sohasidagi atamalar.
1.1. Turizm va sayohatning mazmuni, mohiyati
Vebster tuzgan lug‘atda “turist” so'ziga “zavq olish yoki qizi- 
quvchanlik yuzasidan sayohat qiluvchi kishi” deb t a ’rif berilsa, «XIV» 
asrdagi lug'atda esa qiziqarliroq m a ’Iumot bor, ya'ni: “zavq olish uchun, 
qiladigan ishi b o ‘lmagani uchun, hattoki keyinchalik o'zaro m aqtanib 
yurish uchun sayohat qiluvchi g'aroyib od a m la r” degan t a ’rif mavjud.
Sayohat va turizm — biznesning bir-biriga aloqador sohalar maj- 
muyi bo'lib, ular sayohatchilarga u yoki bu tarzda xizmat qiladi. Bu 
ishda sayohatchilar agentligining muhimligi barchaga birday ayon. 
Bevosita bu ishga aviakompaniyalar ham jalb qilinadi. Shuningdek, 
m ashina ijarasi, tem iryo‘llar, avtobus bosib o ‘tadigan yo'llari, m e h ­
m o nx o na va restoranlar xizmatlari ham muhimdir. Ushbu guruhning 
jami turizm tuzilmasinini tashkil etadi. Bunga q o 'sh im cha, xizmat 
ko'rsatish rivojini ta'm inlaydigan moliyaviy tizimlar turistlarni kredit 
kartochkasi bilan t a ’minlaydi. T a ’minlovchilar turistlar uchun m u h im
bo 'lgan ishlarni bajaradilar: m eh m o nx o nad a n o m erlam i band qilib 
qo'yish, ya’ni bronlash, o'yin-kulgi, oziq-ovqat va h.k.
Boshqa omillar ham, albatta, turistik biznes muvaffaqiyatiga t a ’sir 
ko'rsatadi: reklama, hukum at siyosati, um um iy iqtisodiy sharoit, valuta 
kursi, davlat h u k u m a tla r in in g o 'z a r o m u n o sa b a tla ri, r a q o b a tc h i 
yo'nalishlarning soni, dam olish joyining xavfsizligi va o b r o '- e ’tibori. 
T urizm tarixi iqtisodiyot, texnologiya va jam iyat tarixi bilan uzviy 
bog'liq.
Texnologiya sayohat o'rn in i belgilab beradi. U ning har bir rivoji 
sayohatning tezligi, qulayligi va bahosini o'zgartiribgina qolmay, balki 
b u tu n jam iyat va iqtisodiyotga h a m t a ’sir o'tkazadi.
Sayohat texnologiyasi, shuningdek, yashash joylarining soni va 
joylashuvini aniqlaydi. Eng aw a lgi tavernalar port shaharlarida yoki 
Atlantika okeani bilan birlashuvchi daryolarda joylashtirilgan bo'lib, 
ular kemalarda sayohat qiluvchilarga xizmat ko'rsatganlar. Dilijans 
erasining kirishi bilan esa tavernalar asosiy yo'llar bo'ylab qurila bosh-
7

---

ladi. Temiryo'llarning paydo b o ‘lishi esa vokzal yaqinida otcllarning 
paydo bo'lishiga olib keldi. Avtomobil tizimi motellarni, havo sayoha- 
ti esa tayyoragoh va ular yaqinlarida yirik otel majmuyini yuzaga kel- 
tirdi.
Sayohat XX asrda avtomobil va reaktiv dvigatelli samolyotlar hiso- 
biga zamonaviy tus oldi. Lekin qadim zamonlarda ham sayohat savdo- 
sotiq, jang -u jadal va diniy maqsadlarda uyushtirib turilgan.
Eramizdan awalgi 3000-yillardayoq qadimgi misrliklar Nil daryosi 
orqali piramida qurishda ishlatiladigan materiallarni tashib yurganlar. 
Finikiylar esa 0 ‘rta yer dengizi b o ‘ylab hozirgi Suriya va Livan 
q i r g 'o q l a r i g a o ‘z m u s t a m l a k a l a r i n i j o y la s h ti r i b , s a v d o - s o t iq n i
rivojlantirganlar.
Rim Imperiyasi zamonidagi sayohatlar yanada qiziqarli. Eramizdan 
200 yil oldin rimliklar Italiyadan ancha uzoqda makon tutganlar. Keyingi 
500 yillikda ular ko'plab yerlarni shular qatorida Britaniyani ham
o'zlashtira borganlar. Ular kemalar, ot aravalarda va piyoda sayohat 
qilganlar.
Intiluvchan rimliklarning oyog‘i c h o ‘milish va dengiz kurortlari 
makoni b o ‘lmish Misr va Gretsiyaga ham yetgan. Ularning sayohat 
qilishga odatlanganliklariga lava va loy ostida qolib ketgan (Pompey) 
qazilmalar guvohlik beradi.
Rimlik turistlar tarix va din bilan qiziqqanlar, grek ibodatxonalariga, 
Buyuk Iskandar va Suqrot yashagan makonlarga tashrif buyurganlar. 
Hatto Misr ehromlarini qurishga borganlar.
0 ‘rta asrlarda asosan, diniy sayohatlar uyushtirilgan. Diniy e ’tiqodlar 
millionlab musulmonlarni muqaddas Makkaga, xristianlarni Ierusalim 
va Rimga, boshqalarni o ‘zga sig‘inish joylariga yetaklagan. 0 ‘rta asr 
ibodatxonalari turli mamlakatlardagi yagona hokimiyat b o ‘lib may- 
donga chiqqan. Ular sayohatchilarni bajon-u dil qabul qilganlar.
Aytish mumkinki, cherkov birinchi m ehm o n x on a tizimini yuzaga 
keltirdi.
Salb yurishidan keyingi Uyg'onish davri t a ’sirini birinchi b o ‘l \ , 
shimoliy Italiya seza boshladi. Yevropa va sharq o'rtasidagi savd< 
sotiqni nazorat qilayotgan Italiya shaharlari z o ‘r berib gullagan. Meli 
m onxona tashkil qilish eng yaxshi biznes hisoblanib, sayohatchilar va 
o'zining manfaatini ko‘zlaydigan “ m ehm onxona egalari ittifoqi” ancha 
rivojlangan.
Uyg'onish davrida yirik Universitetlar yuzaga keldi va shunga mu-

---

vofiq, XVI asrda “sayohat t a ’lim u c h u n ” shiori m ashhur bo'lib ket 
gan. Endi odamlar o 'z bilimlarini oshirish maqsadida sayohatga ehiqa 
boshlaganlar.
1539-yilda G enrix VIII m onastrlarni man qilishga urinib, o'zi 
b ilm ag a n holda, m e h m o n x o n a ishini h a m to 'x ta tib q o 'y d i. Axir 
m onastrlarda obidlar, ya’ni taqvodorlar sharoitiga qarab, joy va oziq- 
o v q a t b ilan t a ’m i n l a n a r edi. C h e r k o v y e rla ri b e rib yoki sotib
yuborilgandan keyin uning m ehm onxona sifatidagi roli ham o'z-o'zidan 
yo'qoldi.
M ehm o n x ona xizmatining rivojlanishiga hissa qo'shgan omillardan 
yana biri shuki, milliy pochta xizmatini tashkil etgunga qa da r m e h ­
m o nxo na egalari podshoh pochtasining talablarini qondirish uchun 
otlarga qarab turishlari kerak bo'ladi. Angliya qonuni m eh m on xo na ni 
jamoat uyiga, uning xo'jayinlarini esa sayohatchilarning sharoitiga javob- 
gar kimsalarga aylantirdi.
Eski m ehm onxonalar kareta m eh m o n x o nalar kabi bo'lib, u XVIII
— XIX asrlarda gullab-yashnagan. Kareta asri Buyuk Britaniyada 1784- 
yilda Parlam ent hukum at pochtasini ekipajlarda yetkazib berish h a ­
qida farm on berganidan so'ng boshlangan.
Pochta ekipajlari ko'p i bilan 7 yo'lovchini olishi m um kin bo'lgan: 
4 ta ichkarida va 3 ta izvoshchining qarshisida. Ba’zan h atto qorovul 
ha m birga borgan. Sayohatchilar faytunlarda sayohatga chiqqanlar. 
Milliy pochta tizimi o'sha paytlardagidek ko'plab m ehm onxonalar bilan 
jihozlangan.
Shahar m ehm onxonalarining asosiy tushum i ekipajlar u ch u n otlar 
qo'shilganda ortardi. Qolaversa, sayohat sekin davom etardi, masalan, 
400 mil yo'l bosish uchun 34 bekat va 42 soat vaqt sarflangan.
1838-yilda Angliya Parlam enti pochtani tem iryo'l orqali yetka- 
zishga ruxsat beradi va kareta erasiga yakun yasaladi.
Shunga e ’tibom i qaratish kerakki, Amerikada yashash joyi sayo­
h a tla r bilan cham barchas bog'liqdir. 1820-yilning oxirlarida Pensil- 
vaniya shtatida 1200 km li kanal qazildi va uning qirg'oqlarida tavernalar 
qurib bitkazildi. Nyu-Yorkda ham kanallar bo'ylab tavern va keyinchalik 
otellar barpo etildi.
Ko'pgina yangi Amerika qishloqlarida hozir ham eski zam o nd an 
qolgan tavernalarni uchratish m umkin. Ularning ko'pchiligi tavem a 
egalari, ularning oilasi va m eh m o n la r uchun moslab qurilgan.
1829-yilda Bostonda “T re m o n t — Xaus” ochildi. Bu otel kabi ji
9

---

hozlangan, mehmonlarga mo'ljallangan xonaning kaliti bor, har bir 
nomerda vanna va tualetdan iborat birinchi m ehm onxona edi. K o‘p 
yillar Amerika otellarida xuddi shunday andoza dizayndan foydalanil- 
di. Shahar otellari odatda, tem iryo‘l stansiyalari bekatida joylashgan.
XIX 
asr oxirlarida m e h m o n x o n a tizim lari tashkil to p a bordi. 
Yevropada dabdabali otellarning paydo bo'lishi Sezar Rits nomi bilan 
bog'lanadi. 1870— 1907-yillarda Rits otel tizimiga asos solgan va ular­
ning ko‘pi keyinchalik Rits nomi bilan faoliyat yuritgan.
Statler-otel Elvort Statlerning birinchi amerika oteli bo'ldi. “ Buffalo 
statler” mijozlarni 1,5 dollarga “xona va v ann a” bilan t a ’minlagan 
keyinchalik. Zamonaviy m ehm onxona tizimi dunyoga kelgan.
30-yillarda m ehm onxona ishida Konrad Xilton (Xilton Otel) va 
Ernest Enderson (Sheraton Otel) m u h im nom lar b o ‘lib qoldi.