F. K. Kamilova

10.4. Kommunikatsion stratcgiyaning budjetini tahlil qilish
Kommunikatsiya strategiyalarini ishlab chiqishning keyingi bos- 
qichi — budjetni ishlab chiqish bosqichi hisoblanadi. Kommunikatsiya 
majmuasi budjeti uning alohida unsurlariga ishlatiladigan mablag‘ sum- 
masini tashkil etadi. U m um an u ham marketing budjeti hisoblanadi. 
Quyida kommunikatsiya majmuasi budjetini hisoblashning bir necha 
uslubiyati berilgan:
1. Taxmin qilinayotgan xarajatlar uslubi.
2. Belgilangan foiz uslubi.
3. Maksimal xarajatlar uslubi.
4. Raqobatchilarga mos ravishda b o ‘lish uslubiyati.
5. Firma maqsad va masalasiga xos b o ‘lgan uslub.
Firma tom onidan ishlab chiqilgan strategiya o ‘z oldiga q o ‘yiladigan 
maqsadlarga erishishi uchun natijalarini tahlil qilish tizimi yaratilgan 
b o iis h i shart. U taklifni shakllantirish va sotishni q o'llab-quw atlash 
uchun maqsadli hududlarning javob harakatini baholashi kerak. Firma- 
ning kommunikatsiya xabarini oluvchilardan kelgan m a ’lumotlarga 
qarab maqsadli auditoriyaning kayfiyatiga mos ravishda ish tutiladi va 
kerakli paytda har bir unsurga o ‘zgartirish kiritiladi.
Tanlangan strategiyadan kelib chiqqan holda, marketing aloqalari­
ning har bir unsuri va boshqa sintetik shakllari uchun aniq tadbirlar 
tayyorlanishi va o ‘tkazilishi mumkin.
10.5. Turizmni rivojlantirishda axborot texnologiyalarini
qo‘llashning iqtisodiy tahlili
Malumki, turizm xizmatlarni sotishdan iborat. Shu bilan birga, 
birinchidan — ham ishlab chiqaruvchi, ham iste’molchi nuqtai nazaridan 
bu turli va k o m p le k s x izm a td ir. Ik k in c h id a n — bu k o 'r in m a s , 
o ‘zgaruvchan va integrallashtirilgan xizmatdir. Va nihoyat, uchinchidan
— bu axborot t o ‘liqlik xizmatdir. Ayni turizmni ushbu xarakteristikalari 
uni axborotlar texnologiyasini q o ila s h uchun ideal tarm oq sifatida 
taqdim etadi. Turistik tarmoqni tuzilishi boshqa iqtisodiy sohadagi har 
qanday faoliyatga o ‘xshaydi.
Turistik xizm atlarni ishlab chiqaruvchilari huk u m at va tijorat 
tashkilotlardan, savdo assotsiatsiyalardan (masalan, mehm onxona, havo 
transporti, turistik agentliklar va h.k.) iborat bo'lgan aniq boshqaruv 
tarkibi ichida faoliyat ko‘rsatishmoqda.
120

---

Turistik xizmatlarni ishlab chiqaruvchilari aniq l a ’minlovchlliii 
kategoriyalariga tabaqalanadi (aviakompaniyalar, m exm onxonal.n,
avtomobillarni ijaraga olish), ulgurji firmalar (turopcralorlai) v.i 
chakanasavdo firmalari (turagentlar).
Iste'm olchilar (turistlar) barcha turistik tizimni oxirgi darom ad 
keltiruvchilari hisoblanadi.
T a rm o q korxonalari faoliyatini muvofiqlashtirish, reklama, siljish 
va soliqqa tortishga tegishli b o ‘lganda axborot turistik xizmatlarni 
yetkazuvchilarni birlik ijtimoiy-iqtisodiy tizimga birlashtirish jarayonida 
m u him rolni o ‘ynaydi. Ayni axborot turli yetkazuvchilarii birlik turistik 
tarm oqni ramkasiga birlashtiruvchi xalqani zvenosi. b o ‘ladi. Turizmni 
m u him hususiyati shundaki, unda ishlab chiqaruvchi va yetkazuvchilar 
orasida o ‘zaro aloqa tovar bilan emas, balki axborot oqimi orqali amalga 
oshiriladi.
Bu axborot oqimlari faqat konkret m alu m o tlar emas, balki xizmat 
va t o ‘lovlardir. M eh m o nx o nad a joylashtirish, samolyotlarda joylar va 
shu kabi xizmatlar fizik ko‘rinishda namoyish etilmaydi va sotish vaqtida 
k o ‘r s a tilm a y d i. M a h s u l o t n i m av ju d lig i va sifatig a y a g o n a y o 'l 
ko‘rsatuvchi bu axborotdir.
Shunday qilib, xulosa qilish m um kinki haqiqiy axborot bilan va 
uni tarqalishi tezligini t a ’minlash turistik tarm oq uchun, iste’molchilarga 
uni xizmatini fizik taqdim etish kabi m uhim .
Axborotlar texnologiyasini turizm industriyasiga joriy etish bir necha 
b o sq ic h d a am alga oshirilgan. Birinchi bosqich — “ M a lum otlarni 
yaratish” . U ning asosiy maqsadi axborotga asoslangan jarayonlarni, 
avtomatlashtirish orqali korxonalar operativ faoliyati samaradorligini 
oshirishdadir. Bu mavsum 1960-yilda boshlandi va uning uchun mini 
k o m p u te r la r d a n fo ydalan ish x a ra k te rli edi. Ik kinch i bosqich 
«Boshqaruv axborotlar tizimi». Bu bosqich bevosita axborotlar uzatishm 
tashkil etishga b o ‘lgan talablarni takomillashtirish orqafi boshqaruv 
samaradorligini oshirishga olib keladigan axborotlar texnologiyasini 
ishlab chiqishdan iborat bo'lgan. U la r 70-yillarda joriy etilib axborotlai 
resurslari bilan bog‘liq korxonalarni boshqarish xususiy tarmoq usullarim 
q o ‘llangan. Bu vaqtda, qoida b o ‘yicha, axborotlar texnologiyasi ichki 
marketing va m a ’muriy funksiyalar talabi uch un qo'llanilar edi.
1 9 80-yillar b o sh la rid a « S trategik a x b o ro tla r tizimi» bosqicln 
boshlandi. Bu bosqichning maqsadi turistik biznesda, yoki xulqini. 
yoki t a b i a ti o 'z g a r t ir is h y o ‘li b ila n f irm a raq o batbardoshliK ini
121

---

yaxshilashdan iborat. Raqobatbardoshlikni oshirishini hisobga olgan 
holda turli integratsiyalashgan tarmoqlar joriy etilgan: bevosita faoliyatini 
takomillashtirish uchun, funksional va ishbilarmon yo‘llar b o ‘yicha 
faoliyatni muvofiqlashtirish uchun, shuningdek tashqi tashkilotlar bilan 
aloqani o ‘rnatish uchun.
Nihoyat 1990 yillarning boshlarida t o ‘rtinchi bosqich «Tarmoqlar 
bosqichi» kirib keldi. Bu bosqich barcha saviyadagi korxonalarni, 
mintaqaviy va global tarmoqlarni birlashishini amalga oshirdi:
U sh b u b o s q ic h n i asosiy x a ra k te r is tik a s i bu — a x b o r o t l a r
t e x n o lo g iy a s i i m k o n i y a t l a r i n i o s h ir is h , u s k u n a la r o ‘l c h a m in i
kamaytirish, uni xarid qilish uchun sarflarni kamaytirish va bir vaqtni 
o ‘zida chidamliligini oshirish, yer yuzini turli nuqtalarida joylashgan 
terminlarni o ‘zaro bogliqligidan iborat.
Natijada, 1990-yillar o ‘rtalarida barcha tashkilotlar, uni o ‘lchovi, 
taklif etadigan mahsuloti va geografiyasidan q a t’i nazar, biznesni jiddiy 
qayta tashkil etish jarayonini boshdan kechirishdi. U m um an, jamiyat 
rivojlanishining zamonaviy bosqichi uchun axborotlar texnologiyasi 
ahamiyati va rolini tahlil etgan holda asoslangan xulosa qilish mumkinki 
bu rol strategik m uhim , kelajakda esa buning ahamiyati tezlik bilan 
oshib boradi. Ayni shu texnologiyalar davlatni texnologik rivojlanish 
sohasida belgilovchi rol o ‘ynaydi. Bu xulosalarning dalillari axborotlar 
texnologiyalarining qator qaytarilmas (unikal) xususiyatlari (tezkorlik, 
erishishlik)dir. Bu xususiyatlar ularni ishlab chiqarish va ijtimoiy 
te x io lo g iy a la r g a n is b a ta n u s tu v o rlig in i b ild ira d i. A x b o r o t la r
texnologiyasini jam iyat rivojlanishida strategik ahamiyatga ega b o ‘lgan 
muhim xususiyatlari orasida quyidagilarni ajratish maqsadga muvofiq 
bo'ladi:
Birinchidan, axborotlar texnologiyasi jamiyatni axborot resurslaridan 
samarali foydalanishni va faollashtirishni t a ’minlaydi. Bu esa butun 
jamiyat rivojlanishini m uhim strategik omili b o ‘lib hisoblanadi. Tajriba 
shuni ko'rsatadiki, axborot resurslaridan samarali foydalanish, tarqatish 
va faollashtirish (ilmiy bilimlarni, kashfiyotlarni, texnologiyalarni, ilg‘or 
tajribani) resurslarni boshqa turlarini sezilarli tejashga olib keladi: 
xomashyo, q u w a t, qazilma boyliklar, material va uskunalar, odam
resurslari, ijtimoiy, axborotlar texnologiyasi oxirgi yillarda jamiyatdagi 
i n s o n h a y o t fa o liy a tid a k a tta o ‘rin e g a lla y o tg a n a x b o r o t l a r
texnologiyasini optimallashtirish va ko‘pincha hollarda avtomatlashtirish 
imkonini beradi. Malumki, tsivilizatsiyani rivojlanishi axborotlashgan
122

---

jamiyat tuzilishi yo'nalishida amalga oshmoqda. Bunday jamiynidu 
ko‘pchilik ish bilan band aholini m eh n at obyekti va mchnat nal ijasi 
m aterial boyliklar em as, asosan axb o ro t va ilmiy bilimlar bo'lil* 
qolmoqda. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarda aholim 
ko‘pchilik qismi o ‘z faoliyatida u yoki bu darajada axborotni tayyorlasli, 
saqlash, qayta ishlash va uzatish jarayoni bilan bog'liq va shuning 
u c h u n s h u t e x n o l o g iy a l a r g a m o s a x b o r o t l a r te x n o l o g iy a l a r i n i
o ‘zlashtirishga va amaliyotda fondalanishga majbur.
Shuni t a ’kidlash lozimki, axborotlar texnologiyasi odamlar orasida 
axborotli — o ‘zaro harakatlarini, h a m d a ommaviy axborotnn tayyorlash 
va tarqatishni t a ’minlashda m u h im rol o ‘ynaydi. Bu vositalar jamiyat ni 
madaniyati bilan tezda assimilyatsiya bo'ladi, chunki ular nafaqat katta 
qulaylik yaratishadi, balki globalizatsiya jarayonlari va jahon hamjihatlik 
integratsiya, ichki va tashqi xalqaro iqtisodiy va madaniy aloqalami 
kengaytirish, aholini migratsiyasi va uni planeta b o ‘yicha dinamik siljishi 
bilan b og‘liq bo'lgan ko'pgina ishlab-chiqarish, ijtimoiy va turmush 
m uam m olarn i ochishadi. A n ’naviy bo'lib qolgan aloqa vositalariga 
(telefon, telegraf, radio va televideniye) q o ‘shim cha keng elektron 
telekommunikatsiyalar tizimlari, elektron po chta va aloqani boshqa 
turlari q o ‘llanilmoqda.
0 ‘z n a v b a ti d a t a r m o q l i a x b o r o t l a r te x n o lo g iy a s i a x b o ro t 
texnologiyasini perspektiv va dolzarb y o ‘nalishi hisoblanadi. Ularni 
maqsadi nafaqat axborot hisoblash tizim n i iste’molchilari orasida 
axborot almashuvini ta’minlash, balki ular uchun jamiyatni taqsimlangan 
a xborot resurslaridan k o rpo rativ fo y d alan ish, turli ixtisoslashgan 
axborotlar fondidan m a ’lumotli, huijatlashgan va boshqa axborotlar 
olish imkoniyatini yaratishdir. Oxirgi vaqtda, faqat kom puter pressasi 
em as, balki boshqa om m aviy n ash riy o tlar nashrlarining markaziy 
mavzusi internet b o ‘lib qoldi. In ternet ham axborot texnologiyasi 
b o ‘yicha mutaxassislami, biznesm enlarni, oddiy iste’molchilarni va 
butun sivilizatsiya dunyosini o ‘ziga jalb etm oqda. Internet — bu faqat 
bitta k om pu te r tarm og‘i emas, balki o ‘n minglab lokal va milliy global 
bir-biri bilan ulangan. Hozirgi vaqtda U m u m ja h o n Internet tarmog'iga 
yettita kontinentlardagi 100 ziyod davlatlar 40 mln. obunachilar ulangan 
Internetga ulanish b o ‘yicha ob u nachilar soni har 10 oyda ikki barobai 
o ‘sib borm oqda. Tarm oq orqali axborot almashuvi har yili qariyb l<> 
m arta oshmoqda. H a r daqiqada tarm oq orqali 4000 dan ziyod clektion 
xabarlar jo'natilm oqda. U m u m ja h o n kom p uter tarmog'i shunday i123

---

sur'atlar bilan rivojlanmoqdaki, uni obunachilari va axborotlar resurslari 
har yili ikki barobar o ‘sib bormoqda. M a ’lumki bundan keyin turistik 
biznes ham chetda qolmaydi. Agar 1996-yilda internetda minglab 
mustaqil turagentlik, m ehm onxona, aviakompaniyalar, o ‘nlab turistik 
xizmatlarni bron qilish tizimlari paydo b o ‘lgan bo'lsa, 2003-yilda 
internet yordam ida 8200 mlrd. summ aga yaqin turlar va yo‘ldosh 
xizmatlar sotildi. Shuning uchun agentliklar o ‘z ishlarida internetni 
in k o r q ilm a s lik la ri kerak. H o z irg i v a q td a i n t e r n e t n i b iz n e s d a
raqobatbardosh sifatida ham k o ‘rib bo'lm aydi, chunki um um jahon 
tarmoq bahosiz axborot yordamini ko ‘rsatmoqda va turistik xizmatlarni 
realizatsiya qilish a n ’anaviy kan allarig a yangi e le k tro n kanalini 
q o ‘shmoqda. Hozirni o'zida internet orqali keladigan darom adning 
yarmi sayyohlik va turizm sohasiga t o ‘g ‘ri kelm oqda. Internetga 
murojaat qiladigan iste’molchilarni 62% otellar va aviakompaniyalarni 
tariflarini va b o ‘sh o'rinlar haqida m a’lumotlarni qidirishmoqda. Global 
tarm oqni ustivorligi nimada? Birinchidan — auditoriyani keng qamrab 
oladi. Ikkinchidan qo'shim cha sarflarni va sotuvchi, ham da xaridorlar 
u c h u n q ilin a d ig a n h a ra k a tl a r n i nisbiy pastligi. I n te r n e t orqali 
bronlashtirish o 'rtacha 1,7 AQSH dollarini tashkil etadi, OAV orqali 
esa — 3,5 AQSH dollari. A n ’anaviy — faks usuli xaridorga 10 AQSH 
dollariga tushadi. Uchinchi qulayligi — shaxsiy iste’mollar uchun sutkani 
x o h la g a n v aq tid a ta r m o q q a u lan ish im k o n iy a tin in g mavjudligi. 
Internetni bu imkoniyatlari, hamda xohlagan vaqtda axborotni yangilash 
imkoniyatidan turistik firmalar ham foydalanishmoqda. Ularga o n ­
line rejimida turistik mahsulotni realizatsiya va reklama qilishda, hamda 
sotishni rag'batlantirishda keng imkoniyatlar ochib bermoqda.
Awallari turizmda informatsion texnologiyalardan faqat ommaviy 
axborot vositalari hisoblangan radio va televediniyadan foydalanilar 
edi. Endilikda kom puter elektron hisoblash vositalari har xil axborot 
uzatish (internet G D S , CRS, E-mail) va qabul qilish texnologiyalarning 
rivojlanishi natijasida turizmga aloqador barcha tarm oqlar birlashadi. 
Natijada axborot texnologiyasidan foydalanish yuksak darajaga chiqib 
hamkorlik aloqalari mustahkamlanadi. Banklar, sug‘urta kompaniyalari 
va boshqa kredit institutlari bilan turizm industriyasi o ‘rtasidagi aloqalar 
sifat jihatidan yangi pog‘onaga chiqdi.
Hozirgi kunda yirik havo yo'llari kompaniyalari komputerli band 
qilish tizimlariga (Galileo, Amadeus, Sabre, Worldspan va boshqalar) 
va kommunikatsiya tarmoqlariga egadirlar. Yirik turoperatorlar uchun
124

---

turistik marshrutlarni tashkil qilish va funksional va/ilalami aiualf.n 
oshirish uchun maxsus ko m puter dasturlari ishlab chiqilgan. Sayyohlik 
agentliklari ham boshqa agentliklariga, havo yoMlarining termini,и iy.i 
va turoperatorlarning k om puter tarmoqlariga bevosita bog'langaiuln
K o'pgina m ehm o nx ona guruhlari ham investitsiya va menejmenl 
faoliyatlarida axborot texnologiyalaridan foydalanmoqda.
Turizm industriyasidagi har bir tarm oq hisob-kitob operatsiyalan 
bo'yicha qarz kartochkalarini nazorat qiluvchi banklarning komputer 
t iz im l a r i g a va a v to m a ti k t o ‘lov v o s ita la rig a bogM angandir. 
Kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanuvchi turizm kompaniyalari 
va turizmdan tashqari moliya, bank sug‘urta kompaniyalari o'rtasida 
o ‘zaro milliy va halqaro darajadagi aloqalar yo‘lga qo'yildi.
Axborot texnologiyasidan foydalanuvchi turizm tashkilotlari har 
qanday iqtisodiy o'zgarishlarga moslashuvchan b o ‘ladi. 0 ‘z vaqtida 
q o ‘lga kiritgan m a ’lumot band qilish va operatsion ishlarni amalga 
oshirishida keng q o ‘llaniladi. Kom puterli band qilish texnologiyalari 
p o t e n s i a l tu ris t b ila n t u r is tik m a h s u l o t so tu v c h i t a s h k ilo tla r n i 
kommunikatsiya va axborot tizimi orqali uchrashtiradi. Komputer ekrani 
turistik mahsulotlarning narxini belgilovchi birja va sotuvchi vazifasini 
o ‘taydi. Turistik mahsulot va xizmat taklif qiluvchi tarmoqlar, banklar, 
moliya tashkilotlari, kommunikatsiya tizimlari va axborot texnologiyalari 
biijani tashkil qiladi. Turistik kompaniyalarni band qilish tizimlari birja 
m a r k a z i d a b o g ‘la n a d i. B a n k s u g ‘u r t a , m o liy a ta s h k i lo t la r i va 
k o m m u n ik atsiy a tizim lari o ‘z navb atid a birjaning m arkazi va bu 
t iz im n i n g m a r k e tin g ta s h k ilo ti h i s o b la n a d i. T u r iz m birjasi esa 
k om puterning ekrani va son k o ‘rsatkichlaridan iborat bo'ladi.
Yangi turizm industriyasining tarkibidagi bozor va birja ma'lumotlari 
quyidagilardan tashkil topgan:
— Turizm markazlari va manzillari.
— Sayohat turlari va dasturlari.
— Havo yo‘llari transporti va uchish alternativlari.
— M e h m o n x o n a va boshqa joylashuv imkoniyatlari.
— H a r xil kema transportlari, avtomobil ijarasi.
— D a m olish xizmatlari, turlari va narxlari.
Biija tizimiga bog‘langan va a ’zo b o ‘lgan firmalar hamda potensial 
turistlar b a rc h a kerakli m a ’lum otlarn i k o m p u te r ekranida ko'risli 
imkoniyatiga ega bo ‘ladi. Bunday biija turli xil tarmoqlar va mamlakal lai 
iqtisodiyotining global tarzda birlashuvi natijasida vujudga keladi
125

---

Xalqaro birjada turist yuboruvchi va qabul qiluvchi markazlar o'zaro 
aloqalarini axborot tizimlari orqali amalga oshiradilar. Bank va moliyn 
tashkilotlari m a’lumotlar manbayi bo'lgani uchun band qilish tizimlariga 
bog'lanib birjaning markaziy tashkiloti hisoblanadi. Markazga bog'liq 
ha r bir tashkilot: m e h m o n x o n a guruhlari tu ro p e rato rla r, sayohat 
agentliklari, havo yo'li kompaniyalari, avtomobillarni ijariaga beruvchi 
tashkilotlar sotishga taklif qilgan mahsulotlarining narxlarini o ‘ziga 
xos xususiyatlarini qabul qilish h am da jo'natish vaqti va soati haqidagi 
b a r c h a m a ’l u m o t la r n i m a r k a z g a y u b o rib t u ra d i. M a z k u r qarz 
kartochkalari va bankamatlar orqali birja markaziga kelib tushadigan 
to lo v lard a n har bir mijoz uch un servis haqi olinadi. Bundan tashqari, 
m ah sulotni sotib olingan firm alarga t o ‘lov t o 'la n g a n d a o ‘zining 
kommission haqini ham ushlab qoladi. Bunday faoliyatining eng muhim 
tom oni shundaki, birja tizimini bank yoki moliya tashkiloti bajaradi. 
Bu esa, ko'pgina turizm kompaniyalari uchun juda q o i keldi. Chunki 
tijorat operatsiyalarini amalga oshiruvchi har qanday tashkilot bank 
yoki moliya tashkilotlarisiz faoliyat yurita olmaydi. Natijada markaz 
yuksak darom ad manbaiga ega b o ‘ladi. Turizm da banklarga bog‘liq 
biija markazining yaratilishi va transmilliy kompaniyalarining biijaga 
a ’zo yoki ta’sischi sifatida kirishi turizm industriyasining imkoniyatlarini 
kengaytirib, turizmda globallashuv jarayonini tezlashtiradi.