Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

этилиши – 
ворислик
 
Дунёқараш, 
билим ва 
инсонийлик – 
энг муҳим 
маърифий 
қадриятлар 
Инсон – энг 
олий қадрият,
унинг бахт-
саодати – энг 
олий мақсад 
одамнинг 
ижтимоий-
лашуви 
 
одамнинг 
турмуш
тарзи
 
ОДАМ 
ИНДИВИД -
биологик
тур
 
ШАХС - 
ижтимоий-
маданий 
мавжудот
 
Инсоннинг 
маданияти, 
маънавияти ва 
мафкураси - 
маърифатдан
 
бошланади
 
 
Инсон – ўз ақли ва руҳи соҳиби;
ўз шахси, маданият ва тараққиёт бунёдкори
 
2.1-расм. Одам - биологик тур ва ижтимоий-маданий мавжудот сифатида

---

47 
маданий жиҳатини англатади. Одамда бу жиҳатларнинг ўзаро мутаносиб ри-
вожланиши яхлит инсон шахси шаклланишини таъминлайди. Зеро, инсон – ўз 
ақли ва руҳи соҳиби; ўз шахси, маданият ва тараққиёт бунёдкори. Инсон – энг 
олий қадрият, унинг бахт-саодати эса энг олий мақсад ҳисобланади.
Одам онтогенези – одам организмининг ҳомиладан бошлаб ўлимигача 
бўлган ҳаётий даврида кечадиган 
индивидуал ривожланиш жараёни. “Онтоге-
нез” термини 1866 йилда Э.Геккель томонидан фанга киритилган. Онтогенез 
жараёнида одам организмнинг ўсиши, аъзоларининг табақаланиши, фарқлани-
ши ва ўзаро боғланган ҳолда мукаммал ривожланиши рўй беради. Онтогенез 
- шахс камолотини таъминловчи ирсий дастурнинг изчил амалга ошишидир. 
Одам онтогенезининг қуйидаги асосий даврлари ажратиб кўрсатилади: 
1. Ҳомила - туғруқдан олдинги давр. Ҳомиладор бўлиш – ота-она ҳаёти-
даги буюк ажиблик ва энг масъулиятли давр бўлиб, унга олдиндан астойдил, 
пухта ўйлаб тайёргарлик кўрилиши лозим: ўзини қаттиқ ҳаяжонланишдан ас-
раш; сифатли ва витаминларга бой озиқ-овқатларни истеъмол қилиш; зарарли 
одатлардан воз кечиш; боланинг тахминан қачон туғилишини муҳокама қи-
лиш ва ҳ.к. Хусусан, она организмини тозалаш, асаб тизимини тайёрлаш ва ота 
манийсини соғломлаштириш каби чора-тадбирлар амалга оширилиши лозим. 
Ҳомиладорлик даврида она ва бола яхлит, бир бутун организм ҳисобланади. 
Ҳомиладорликнинг дастлабки уч ойида ҳомила зарарли таъсирларга ўта сез-
гир бўлади. Агар юқорида келтирилган ва шифокорнинг бошқа тавсияларига 
амал қилинса, ҳомила она организмида ўзини жуда яхши ҳис қилади.
2. Туғриқ атрофидаги давр - ҳомиладорлик якунланадиган мураккаб фи-
зиологик жараён бўлиб, туғишгача, туғиш ва туғишдан кейинги даврларга бў-
линади, яъни ҳомиладорликнинг 28 ҳафтасидан туғишдан кейинги 1 ҳафтани 
ўз ичига олади. Ҳомиланинг туғруқ йўли бўйлаб келиши, бачадондан сиқиб 
чиқарилиши ва ноқулай вазиятларда акушерлик аралашувини карахт бўлиб 
ухлаб ётган чақалоқни қийнаш ёки унга шавқатсизлик қилиш билан қиёслаш 
мумкин. Шу сабабли ҳомила бачадондан авайлаб чиқарилади. Туғиш пайтида-
ги шикастланиш, ирсий касалликлар ва ҳомиладорлик асоратлари – гўдак та-
насидаги камчилик ва нуқсонларнинг кўп учрайдиган сабаблари ҳисобланади.
3. Чақалоқлик - янги туғилган чақалоқнинг ташқи яшаш муҳитига даст-
лабки руҳий-физиологик, жадал мослашиш даври ҳисобланади. Чақалоқ она 
организмидан табиий ажралиб чиққач, уни парваришлаш учун доимий ва қа-
лин алоқалар ўрнатилади. Олдинига янги туғилган чақалоқнинг ички муҳити, 
ҳис-туйғулари билан боғлиқ таъсирланишлар пайдо бўлади, улар ташқи муҳит 
қўзғовчилари билан суст боғланади. Чақалоқ меъёрида ривожланса, бир ой ўт-
гач жонланиш пайдо бўлади. Боланинг ҳиссий ва ҳаракат соҳасида кескин ўз- 

---

48 
гаришлар бошланиб, улар мувофиқлаша бошлайди. Кейинчалик онасини кўр-
са куладиган, овоз чиқарадиган, у томонга қўлларини чўзадиган бўлади. 
4. Гўдаклик ( 1 ёшгача) - гўдак фаолиятида (қўлида нарсалар билан му-
раккаб ва нозик ҳаракатлар қилиш) ёки унинг атрофдаги одамлар билан муло-
қоти ва хулқ-атворида етакчи руҳий фаоллик босқичларининг алмашинуви ку-
затилади. Гўдаклик – бола билан она ўртасида ҳиссий мулоқот қарор топиши-
нинг нозик табиатли, ўта таъсирчан даври. Бу даврда болада айрим руҳий си-
фатлар ва фаолият турларини ривожлантириш учун энг қулай шарт-шароитлар 
яратилган бўлади. Гўдакликнинг 4 ойгача бўлган даврида руҳий кечинмалар-
нинг сезиш, ҳис қилиш соҳаси ҳаракатланиш тизимининг ривожига нисбатан 
жадал ривожланади. Гўдакнинг қўл кафти очилиши билан (бунгача бармоқла-
ри муштига сиқилган бўлади) ўйинчоқлар ўйнаш имконияти пайдо бўлади, 
тақлидий товушлар чиқаради. Гўдак 9 ойлигида ўрнидан туради, юра бошлай-
ди, биринчи сўзни тўғри талаффуз қилади.
5. Илк болалик (1-3 ёш) – боланинг турли нарсалар билан шуғулланиши 
етакчи фаолиятга айланади. Бола ҳамма нарсани ўзгалар ёрдамисиз ўзи қи-
лишга уринади. Бола кийиниш, овқатланиш билан боғлиқ ҳатти-ҳаракатлари-
ни ўйин фаолиятига кўчиради, ўзида ҳаракатланиш кўникмалари ва яққол-ҳа-
ракатли тафаккурни ривожлантиради. Шу билан бирга унинг мулоқотида янги 
сифат – жумлали, иборали нутқ вужудга келади. Болада терслик ва ўжарлик 
каби салбийликлар пайдо бўлади. Агар бола ота-онасининг хохиш-истаклари-
ни олдин бажариб келган бўлса, энди у ўзининг хохиш-истагига ғов бўлган 
нарсани қилишни истамайди. Бу унинг табиатида ирода сифатлари шаклла-
наётганлигидан дарак беради. Болани қулоқсизлиги учун жазолаш салбий пе-
дагогик натижа бериши мумкин (бундай пайтда боланинг диққатини у қизиқа-
ётган нарсага жалб этишнинг ўзи этарли ҳисобланади). Боланинг ёлғон ёрда-
мида жазодан қочишга интилиши - жазолашнинг бошқа оқибати бўлиши мум-
кин. 
6. Мактабгача ёш (4-6 ёш). Мулоқот яна етакчи руҳий фаолликка айла-
нади. Бола ўзига яқин, таниш одамлар атрофида гирдикапалак бўлади. Бу бо-
ланинг “нима”чи даври бўлиб, у тўхтовсиз саволлар беради. Болада билишга 
оид эҳтиёжлар уйғонади. Боланинг саволларига жавоб бермаслик уларда ат-
рофдаги олам сирларини билишга қизиқиш йўқолишига олиб келиши мумкин.
Бола тенгдошлари билан ўйин фаолиятига қўшилади, унинг тартиб-қои-
даларини тушуниб етади ва унда тақлид қилиш жадал ривожланади. Расм со-
лишда, пластик материаллардан нарсалар ясашда, нарсалар тузилмаси билан 
ишлашда яққол-ҳаракатли тафаккурдан яққол-образли тафаккурга ўтиш жа-
раёни кечади. Бу даврда боланинг ижодий имкониятлари ҳақида башорат қи-
лиш мумкин бўлади. Шунингдек, яхши расмлар билан безатилган меҳрибон-

---

49 
лик, қаҳрамонликка интилиш ҳақидаги эртакларнинг тутган ўрнини алоҳида 
ажратиб кўрсатиш мумкин. Болада ҳисоблаш, ўқиш, ёзиш, спорт билан шуғул-
ланиш, ҳунармандлик кўникмалари ривожлана бошлайди. 
7. Кичик мактаб ёши (7-10 ёш; 1-4 синф). Ўқув фаолияти - етакчи руҳий 
фаоллик ҳисобланади. Бола ўз соддадиллигини йўқотади – унда ўз руҳий ҳола-
ти ҳақида ўйлаш, фикр юритишнинг киши билмас ички дунёси вужудга кела 
бошлайди. Хулқ-атворида ўзининг улғайишини ҳис этиш ифодаси сифатида 
сулукатлар (қилиқлар) пайдо бўлади. Боланинг ижтимоий мавқеи ўзгаради – у 
энди мактаб ўқувчиси ҳисобланади. Унинг ҳаётида ота-онаси каби аҳамиятга 
эга бўлган яқин киши – ўқитувчи пайдо бўлади. Ўқувчининг ўз-ўзини баҳола-
ши аксарият ҳолларда ўқитувчи баҳосига боғлиқ бўлади, иккинчи томондан, у
янги мактаб жамоасида ўз мавқеини белгилаб олиши керак бўлади. 
Таълим жараёнида ўқувчининг билиш мотивлари, диққати (булар педа-
гогнинг асосий вазифаси) ва хотираси (мазкур ёш даврининг энг катта имкони-
яти) ривожланади, яққол-образли тафаккури аста-секин оғзаки-мантиқий, мав-
ҳум тафаккурга айлана боўлайди. Спорт ўйинлари, ақлий ва дидактик ўйин-
лар натижа, яъни ғалабага йўналтирилган бўлиб, мусобақа – беллашиш хусу-
сиятига эга бўлади. Болада ихтиёрий эркинлик, иш-ҳаракатларнинг ички режа-
си, ўз-ўзини назорат этиш каби сифатлар ривожлана бошлайди. 
8. Ўсмирлик (11-15 ёш). Мулоқотга киришиш - етакчи руҳий фаоллик 
ҳисобланади. Бу ёшда бола организмида жинсий гармонлар жадал ишлаб чи-
қилиши, жинсий майлнинг пайдо бўлиши ёки кучайиши, ўғил ёки қиз бола-
ларда иккиламчи жинсий белгиларнинг ривожланиши билан боғлиқ ҳолда 
“жинсий балоғатга етиш”нинг дастлабки даври вужудга келади. Бу давр ўсмир 
ирсияти ва у яшаётган иқлим минтақасига боғлиқ ҳолда 10-16 ёш чегараларига 
яқинлашиши мумкин. Қиз болалар ўғил болаларга нисбатан бир-икки йил ол-
дин улғаядилар. 
Ўсмирлик ёши боланинг биологик мавқеи билан ижтимоий мавқеи ўрта-
сида ички ихтилофни юзага келтиради ва унда дўқ-пўписа оҳангидаги ҳулқ-
атвор шакллари ҳамда катталар одати ва турмуш тарзига тақлид қилишга ин-
тилиш вужудга келади. Ўсмирда ўз мавқеини белгилаб олиш истаги, ўзига 
диққат-эътибор қаратиш ва ўзига хослигини кўрсатиш эҳтиёжи кескинлашади. 
Ўсмир омадсизлик, янглишиш, фикрлари тўзғиб кетиши, умидсизлик, ўз-ўзи-
дан қониқмаслик каби вазиятларга тез-тез тушиб туради. Бу даврдаги асосий 
педагогик вазифа - ўсмир қизиқишларини ижтимоий ўзанга йўналтиришдан 
иборат. 
9. Ўспиринлик (16-19 ёш). Дунёқараши шаклланиб, касбга қизиқишлари 
ва унинг асосларини эгаллаш орқали ўз тақдирини ўзи белгилаш жараёни бош-
ланади ва амалга ошади. Хусусан, ҳаётда ўз ўрнини излаб топиши фаолияти-

---

50 
нинг етакчи турига айланади. Мактабни битиради, касб танлайди, касбий таъ-
лим олади ва меҳнат фаолиятини бошлайди. Ўзини англайди, ҳаётий режалар 
тузади, ўзини-ўзи баҳолайди, ахлоқий мўлжаллар (яхшилик ва ёмонлик, адо-
лат ва қонунсизлик, номуслилик ва номуссизлик) асосида барқарор ахлоқ ву-
жудга келади, дунёқарашнинг шаклланиши давом этиб, яхлит билимлар, қа-
рашлар ва эътиқодлар тизими пайдо бўлади. Мустақилликка эришади, ўзига 
ижтимоий мажбуриятлар олади, ўз нуқтаи назари шаклланади, якка тартибда 
шахслараро муносабатлар ўрнатади, биринчи муҳаббатни бошдан кечиради. 
10. Ёшлик (20-29 ёш). Оила қуриб, фарзанд кўриладиган ва танланган 
касбни эгаллаш, касбий қобилиятларни ривожлантириш орқали катта ёшли-
лар ҳаёт тарзи юзага келадиган ижтимоий-биологик ёш. Умр йўлдошини тан-
лаш ва оила қуриш – ёшлик даврига хос хусусият. Етакчи фаолият тури - кас-
бий таълим ва касбий фаолият бўлиб, касбий компетентликка эга бўлиш ҳисси 
вужудга келади, ўз фикрини (ғояси, дунёқарашини) ифодалашга интилади, ақ-
лий имкониятлари кенгаяди, ўзига хос турмуш тарзи ва қадриятлар тизими 
шаклланади, дўстона муносабатлар ўрнатади, ҳаётнинг маъносини тушунади. 
11. Балоғат ёши (30-59 ёш). Ишда муваффақиятга эришиладиган, баъзан 
муваффақиятсизликлар содир бўладиган ва бекаму кўст оила қуриладиган иж-
тимоий-биологик ёш. Инсон ҳаётининг энг узоқ даврларидан бири сифатида 
шаклланиши аллақачон тугаган психологик, ўзига хос, шахсий ва касбий фази-
латларнинг жадал юксалиш даври. Иш, мартаба, оила – бу даврнинг асосий ма-
салалари бўлиб, ҳар бир киши масъулият ҳисси ва умумий қобилиятлар орти-
ши эвазига ҳаётда ва касбий фаолиятда ўз имкониятларини тўлиқ намоён қи-
лишга ҳаракат қилади.
12. Кексалик (60-74 ёш). Организм аъзолари ва тизимларида ўзига хос ўз-
гаришлар рўй бериб, ҳаётга мослашиш имкониятларининг сусайиши билан ке-
чадиган ёшга боғлиқ давр. Хусусан, турли касалликлар пайдо бўлиши, жисмо-
ний қобилиятлар ёмонлашуви, ўзини жамият ва яқинларига кераксиз деб ҳи-
соблаш, ўлим қўрқуви ва ҳаёт тугаши билан боғлиқ қайғу ва тушкунликнинг 
пайдо бўлиши ва ш.к. Шунингдек, бўш вақтнинг пайдо бўлиши, неваралар би-
лан мулоқот, ўз фаолиятининг моддий ва маънавий самарасидан роҳатланиш, 
ўзини-ўзи камол топтириш ва ўз тажрибасини бошқаларга етказиш даври. Бу 
давр одатда пенсияга чиқиш билан белгиланиб, турмуш тарзида жиддий ўзга-
ришлар рўй беради. Одамнинг ижтимоий вазифаси, шахсияти ўзгаради ва янги 
имкониятлар туфайли ўзини бошқача тутишни бошлайди. 
13. Қарилик (75-90 ёш). Агар инсон саломат бўлса - донишмандлик, дар-
дманд бўлса - ҳаётдан хулоса чиқариш ва ўлимга тайёргарлик даври. 
14. Узоқ умр кўришлик (90 ёшдан кейинги давр). 

---

51 
Демак, одам онтогенези (одамнинг жисмоний-биологик ривожланиш 
йўли) ва шахс онтогенези (шахснинг руҳий, маънавий-маданий шаклланиш 
йўли) – ўзаро шартланган, уйғунлашган жараён бўлиб, инсон баркамоллигини 
таъминлайди ва ўзига хос тушунчалар орқали тавсифланади (2.2-расм). 
Ҳар қандай одам зотида (индивидда) туғилганидан бошлаб, ўзаро боғлиқ 
иккита чизиқ – биологик ва ижтимоий ривожланиш кузатилади. Бола биоло-