Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

гик мавжудот сифатида туғилади, аммо шахс туғилди деб айтилмайди. Одам-
да скелет, мускуллар, шунингдек ички аъзолар ва тизимлар ривожланади. 
Одамнинг биологик ривожланиш жараёни уни ижтимоий мавжудот сифатида 
тавсифловчи ижтимоий хусусусиятлар ва сифатлар эгалланиши билан узвий 
боғлиқдир. Масалан, бола бир ярим ойлигидан бошлаб яқинларини кўрганда 
кула бошлайди, кейин нутқи чиқади, тик юриш қобилиятига эга бўлади, нар-
салар билан мулоқот қилиш одатлари ва кўникмаларини ўрганади, шунингдек 
оилада ва кўчада ўзини тута олади, муайян вазифаларни бажаришга киришади 
ва ш.к. 
Бола кейинги ривожланиш даврларида билимларини бойитади, аҳлоқий 
меъёр ва қоидаларни ўзлаштиради, кийинишни ўрганади, у ёки бу ишни му-
ваффақиятли бажариш қобилиятларига эга бўлади ва ш.к. 
Шундай қилиб, биологик мавжудот бўлган одам ўз ҳаёти жараёнида кўп-
лаб ижтимоий хусусиятлар ва фазилатларни ўзида шакллантиради ва ривож-
лантиради. Шунинг учун одам фанда биоижтимоий мавжудот сифатида қа-
раб чиқилади. Бинобарин, одам тушунчаси ўзида биологик ва ижтимоий хусу-
сият ҳамда фазилатларни ўзида уйғунлаштиради (бирлаштиради).
Шахс тушунчаси одамнинг нутқ, онг, турли одатлар каби ижтимоий хусу-
сиятлари ва фазилатларини ўз ичига олади ва булар уни ижтимоий мавжудотга 
айлантиради. Одамнинг биологик хусусиятлари (тавсифи) шахс тушунчаси 
мазмунига киритилмайди. Шунинг учун шахс моҳиятини унинг соч-соқоли, 
қони, мавҳум жисмоний табиати эмас, балки ижтимоий сифати белгилайди. 
Шахс бўлиш хусусияти одамнинг жисмоний ҳаёти билан эмас, балки ижти-
моий хусусиятлари билан боғлиқ. Бундан қуйидаги хулоса келиб чиқади:
шахс тушунчаси одамнинг ижтимоий моҳиятини тавсифлайди ва унинг 
ҳаёти давомида ўзида шакллантирадиган ижтимоий хусусиятлари ва фа-
зилатлари мажмуини англатади.
Шахсий сифатлар одамнинг ҳаёти давомида шаклланганлиги сабабли ай-
рим одамларда аниқроқ, баъзиларда заифроқ намоён бўлиши мумкин. Савол 
туғилади: одамнинг шахсий ривожланиш (камол топиш) даражасини қайси ме-
зонлар бўйича аниқлаш мумкин? 
Машҳур психолог олим C.JI. Рубинштейн шахс ўз ҳатти-ҳаракати ва фао-
лиятини онгли равишда бошқаришга имкон берувчи психик ривожланиш да- 

---

52