F I z I k a o’quv qo’llanma

 26.2     Vоdоrоd atоmining nurlanish spektri 

Spektrografning  asosiy  qismi  prizma  bo’lib,  tasmasimon  tirqishdan  o’tib 

prizmaga  tushayotgan  turli  to‘lqin  uzunlikli  (chastotali)  nurlanishlar  bu  prizmada 

turlicha 

sinadi, 

ya’ni 

chastotasi  kichikroq  bo’lgan 

binafsha  nurlanishga  nisbatan 

kichikroq  burchakka  og’adi. 

Natijada 

fotoplastinkada 

vujudga  keltirgan  tasvirlari  paydo  bo’ladi.  Tirqish  tasmasimon  shaklda  bo’lganligi 

uchun  tasvir  ham  tasmasimon  bo’ladi.  Lekin  spektrografni  ajratish  kobiliyatini 

oshirish  maksasida  tirqishni  nihoyat  ensiz  qilib  olinadiki,  natijada  ishlov  berilgan 

fotoplastinkalarni  tasvir  xuddi  chiziqka  o’xshab  ketadi  (26.3-rasmdagi  chiziqlarga 

қqarang.)  Shuning  uchun  bunday  nurlanish  spektri  chiziqli  yoki uzlukli deb ataladi. 

Shuni  alohida  qayd  qilaylikki,  har  bir  «chiziq»ni  biror  spektral  intervalni  aks 

ettiradi,  lekin  bu  interval  juda  kichik  bo’lganligi  tufayli  har  bir  «chiziq»ni  ma’lum 

chastotali  nurlanishga  mos  keladi,  dayishimiz  mumkin.  Agar  manba  nurlanishi 

uzliksiz  ravishda  ketma-ket  keluvchi  chastotali  nurlanishlardan  iborat  bo’lsa,  bu 

nurlanishlar  tufayli  vujudga  kelgan  fotoplastinkadagi  «chiziqlar»  bir-birlari  bilan 

ajratib  bo’lmaydigan  darajada  yonma-yon  joylashadi.  Shuning  uchun 

fotoplastinkalarni  tasvir  uzluksiz  bo’ladi  va  bunday  nirlanish  spektri  uzluksiz 

spektr deb ataladi. 

Vodorod  atomi  nurlanishning  spektrini  o’rganish  natijasida  spektrdagi  chiziqlar 

tartibsiz  emas,  balki  gruppalar  tarzida  (bu  gruppalarni  chiziqlar  seriyalari deb atash 

odat  bo’lgan)  ma’lum  qonuniyat  bilan  joylashganligi  aniqlandi.  26.3-rasmda 

vodorod  atomi  spektrining  ko’rinuvchan  va  ultrabinafsha  kisimlari  tasvirlangan. 

Vodorod  atomi  spektridagi  barcha  chiziqlar  chastotalarini  quyidagi  umumlashgan 

Balmer  formulasi  bilan  ifodalasi  bo’ladi:  

2

1

2

1

m

n

R

 

     (26.1) 

26.3-rasm 

---

 

385 

Bu  formuladagi  -Ridberg  doimiysi  deb  ataladi,  uning  qiymati  2,  07 10

16

 rad/s 

ga  teng.  t  ning  qiymati  esa  Layman  seriyasi  uchun  1,  Balmer  seriyasi  uchun  2, 

Pashen  seriyasi  uchun  3,  Breket  seriyasi  uchun  4,  Pfund  seriyasi  uchun 5 ga teng. 

Ayrim  seriyaldargi  chiziqlarning  chastotalari  (26.1)  ifodaga  p=t+1;  t+2;  t+3;… 

qiymatlarni  qo’yish  natijasida  vujudga  keltiriladi.  Masalan,  Balmer  seriyasi  uchun 

t=2.  Shuning  uchun  p=3;4;5;  qiymatlarda  mos  ravishda  26.3-rasmda  tasvirlangan 

Na, N, N, chiziqlarning chastotalari  hosil bo’ladi.