elektromagnit to‘lqinshu jismga bosim beradi. Bosimni vujudga kelishini
quyidagicha tushuntirish mumkin. Yassi yorug’lik to‘lqin metall sirtiga normal
ravishda tushayotgan bo‘lsin (25.9-rasm). U holda yorug’lik to‘lqining E va N
elektron maydonga teskari yo‘nalishda harakatga kela boshlaydi. Lekin shu
perpendikulyar ravishda uning ichiga qarab yo‘nalgan. Yoritilayotgan metall
sirtining birlik yo’ziga ta’sir etadigan Lorents kuchlarining yig‘indisi yorug’lik
378
bosimini harakterlaydi. Maksvell nazariyasi asosida o‘tkazilgan hisoblar natijasida
yorug’lik bosimi uchunquyidagshi formula hosil qilinadi:
p= (1+ )
(25.32)
bunda W – sirtga tushayotgan yoruhlik dastasi energiyasining hajmiy
zichligi, – sirtning yorug’lik qaytarish koeffisienti.
Yorug’lik bosimini birinchi bo‘lib 1900 yilda P.N.Lebedev tajribada
aniqladi. P.N.Lebedev tajribasining mohiyati quyidagidan iborat: osongina
buriladigan parrakning qanotlaridan biri qoraytirilgan, ikkinchisi esa yaltiroq qilib
yasalgan (25.10-rasm). Bu qanotlarni navbatma-navbat yoritish natijasida hosil
bo‘ladigan parrakning burilishlari taqqoslanadi. parrak o‘qiga yopishtirilgan
kichkina ko‘zgudan qaytuvchi nurning og‘ishiga asoslanib parrakning burilganlik
darajasi to‘g‘risida ma’lumot olinadi. Tajribalarda yorug’likning yaltiroq qanotga
beradigan bosimi (r
ya
) qoraytirilgan qanotga beradigan bosimi (r
q
) dan ikki marta
katta bo‘lib chiqdi. Bu natija
Maksvellning nazariy xulosasiga mos keladi. Haqiatan, ideal yaltiroq sirt
uchun =1. Shuning uchun (25.32) ga asosan,
p
ya
= (1+ )=2 .
Yorug’likni to‘la yutuvchi qoraytirilgan sirt uchun =0. Natijada
p
q
= (1+ )= .
Yorug’likning bosimini P.N.Lebedev tajribasida aniqlangan qiymati (25.32)
formula asosida hisoblangan qiymatiga yaqin bo‘lib chiqdi.
Yorug’lik bosimini kvant tasavvurlar asosida ham tushuntirish mumkin.
Sirtga normal ravishda tushayotgan yassi momnxromatik yorug’lik dastsining
birlik hajmida N ta foton mavjud bo‘lsin. Sirtu stida asosining yuzi bir birlikka,
bilindligi esa s ga teng bo‘lgan silindirni xayolan tasavvur qilaylik. Silindr ichidagi
N·c fotonlarning barchasi birlik vaqtda birlik yuzaga tushadi.
Ularning Nc qismi sirtdan qaytadi, qolgan qismini ya’ni (1- )Nc foton
sirtda yutiladi. Yutilgan fotonlarning har biri sirtga m
f
c impuls beradi. Qaytgan har
bir foton tufayli sirt m
f
c-(- m
f
c)=2 m
f
c ga teng impuls oladi. U holda birlik vaqtda
379
sirtning birlik yo’ziga ta’sir etuvchi impulslarning yig‘indisi yorug’lik bosimini
ifodalaydi, ya’ni
p=2 m
f
c Nc+
m
f
c(1- )
Nc=(1+ )
Nm
f
c
2
(25.33)
Bu ifodadagi Nm
f
- birlik hajmdagi fotonlar massasi. Shuning uchun,
Eynshteynning massa va energiya oarsidagi ekvivalentlik qonuniga asosan Nm
f
c
2
birlik hajmdagi
yorug’lik energiyani harakterlaydi.
Natijada (25.33) ifoda p=(1+ ) ko‘rinishga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: