F I z I k a o’quv qo’llanma

I 

U 

I

T1

 

I

T2

 

Ф

2

>Ф

1

 

Ф

1

 

U

TЎXT

 

U

T

 

25.6-rasm 

---

 

370 

Bu  holga  mos  keluvchi  tormozlovchi  kuchlanishning  qiymati  U

to‘xt

  ni 

to‘xtatuvchi  kuchlanish  (ba’zan  to‘xtatuvchi  potensial)  deb  ataladi.  Tajribalarning 

ko‘rsatishicha  tormozlovchi  maydon  kuchaytirilgan  sari  (25.6.-rasmdagi  grafikni 

U=0  qismiga  qarang)  fottok  ohista  kamayitb  boradi  va  va  U=U

to‘xt

  da  I=0  bo‘lib 

qoladi.  Demak  fotokatoddan  ajralib  chiqayotgan  fotoelektronlarning  tezliklari 

turlicha. 

U=U

to‘xt

 

bo‘lganda  hatto  eng  katta  tezlikka  ega  bo‘lgan 

fotoelektronlarning  kinteik  energiyasi  ham  tormozlovchi  maydon  qarshiligini  enga 

olmaydi.  Bu chegaraviy  holdan foydalanib  quyidagi  munosabatni yoza olamiz: 

 

                                             

2

max

1

2

T

e

eU

m v

   

 

                  (25.25) 

bunda    e  –  va  m  mos  ravishda  elektronning  zaryadi  va  massasi.  v

max

  – 

fotoelektron tezligining  maksimal  qiymati. 

(25.25)  ifodadan  U

t

  ning  tajribada  olingan  qiymatlariga  mos  keluvchi  v

max

 

larni  topish  mumkin.  To‘lqin  uzunliklari  turlicha  bo‘lgan  monoxromatik 

yorug’liklar  bilan  o‘tkazilgan  tajriba  natijalarini  muhokama  qilish  tufayli 

fotoeffektning  ikkinchi  qonuni  deb  ataladigan  quyidagi  xulosaga  kelingan: 

muayyan  fotokatoddan  ajralib  chiqayotgan  fotoelektronlar  boshlang‘ich 

tezliklarining 

maksimal 

qiymati  yorug’lik  intensivligiga  bog‘liq  emas. 

Yorug’likning  to‘lqin  uzunligi  o‘zgarsa,  fotoelektronlarning  ham  maksimal 

tezliklari  o‘zgaradi.  

Muayyan  fotokatodga  tushayotgan  yorug’lik  tulqin  uzunligi  va 

fotoelektronlarning  maksimal  tezliklari  orasidag  bog‘lanishni  ifodalovchi  grafikni 

chizish  qulyroq.  Tajribada  aniqlangan  shunday  grafik  25.7-rasmda  tasvirlangan. 

Rasmda  ko‘rinishicha  U

to‘xt

ning  qiymati  (ya’ni  fotoelektronlarning  maksimal 

qiymati)  va  yorug’lik  chastotasi  orasida  chiziqli  bog‘lanish  mavjud.  Shunisi 

e’tiborga  loyiqki,  chastotaning  biror  qiymatida  fotoelektronlarning  qiymati  nolga 

teng bo‘ladi.  Chastotaning bu qiymati chegar hisoblanadi. Past chastotali yorug’lik 

fotoeffekt  hodisasini  vujudga  keltirmaydi.  Fotoeffekt  ko’zatilshi  uchun  >

q

 

chastotali yorug’lik  ta’sir ettirish  lozim.  Chegaraviy  chastotaga mos bo‘lgan: 

---

 

371 

                     

к

к

c

 

            

 

 

(25.26) 

to‘lqin  uzunlikni  fotoeffektning  “qizil  chegarsi”  deb  atash  odat  bo‘lgan. 

Fotoefektning  uchinchi  qonuni    ana  shu  qizil  chegara  haqidagi  xulosadir:  har  bir 

fotokatod  uchun  biror  “qizil  chegara”  mavjud  bo‘lib  undan  kattaroq  to‘lqin 

uzunlikli  yorug’lik  ta’sirida fotoeffekt vujudga  kelmaydi.   

q

  ning  qiymatin  yorug’lik  intensivligiga  mutlaqo  bohliq  emas,  u  faqat 

fotokatod materialining  kmiyoviy  tabiatiga  va sirtningn  holatiga  bog‘liq. 

Nihoyat  tajribalarda  namoyon  bo‘ladigan  yana  bir  fakt  mavjud: 

yorug’likning  fotokatodga  tushishi  bilan  fotoelektronlarning  hosil  bo‘lishi  orasida 

sezilarli  vaqt o‘tmaydi. Bu fotoeffektning  to‘rtinchi qonunidir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bayon  etilgan  bu  to‘rt  qonun  fotoeffektning  xususyatlarini  to‘liq  tavsiflaydi. 

Lekin  shuni  alohida  qayd  qilish  lozimki,  25.5-rasmda  tasvirlangan  zanjir  bo‘ylab 

elektr  tokining  vujudgan  kelishiga  yorug’lik  oqimi  sababchi  bo‘lmoqda.  ikkinchi 

tomondan,  zanjirda  elektr  toki  mavjud  bo‘lishi  uchun  tashqi  elektr  yurituvchi  kuch 

ta’sir  qilishi  lozim  albatta.  Demak  ko‘rilayotgan  holda  yorug’lik  elektr  yurituvchi 

kuch vazifasini  bajaradi.  Uni fotoelektr  yurituvchi  kuch deyiladi. 

Elektr 

yurituvchi 

kuchlarni 

hosil 

qiluvchi  galvaniq  element  yoki 

temroelementga  qiyos  qilib  yorug’lik  ta’sirida  elektr  yurituvchi  kuchni  vujudga 

keltiradigan  qurilmani  fotoelement  deb  ataladi.  Fotoelementlar  texnikaning  turli 

sog‘alarida keng qo‘laniladi.   

 

 

U

TЎXT

 

қ

 

25.7-rasm 

---

 

372