25.4 Plank gipotezasi va formulasi
Klassik fizika qonunlariga tayanib, E
,T
ning tajriba bilan mos keluvchi
ifodasini topishdagi muvaffaqiyatsizliklarining sababi – klassik nazariya zaminida
kamchilik mavjudligidir. Maks Plank ana shunday xulosaga keldi va 1900 yilda
«ultrabinafsha xalokatni» bartaraf qilish uchun klassik nazariyaga zid bo’lgan
uzining gipotezasini ilgari surdi. Plank gipotezasining moxiyati quyidagidan iborat:
jismlarning nurlanishi uzluksiz emas, balki aloxida ulushlar (kvantlar) sifatida
chiqariladi. Nurlanish har bir ulushining, ya’ni nurlanish kvantining energiyasi
c
h
h
(25.19)
ga teng. Bunda
c
nurlanishning chastotasi, h – Plank doimiysi nomi bilan
mashhur bo’lgan universal konstanta. Hozirgi vaqtda kvant so’zi faqat
nurlanishdagina emas, balki boshqa fizik kattaliklar bilan ham qo’shib ishlatiladi.
Masalan, elektr zaryadning kvanti deganda zaryad miqdorining eng kichik ulushi,
ya’ni elektronning zaryad miqdori tushuniladi. Shuning uchun nurlanish kvantini
ba’zan foton deb alohida nom bilan ham ataladi.
(25.19) ga asosan, qisqa to’lqin uzunliklar sohasida nurlanish kvantining
energiyasi ortib boradi.
0 da esa kvant energiyasi shu darajada katta bo’lishi
lozimki, natijada jism issiqlik harakatining energiyasi hatto bittagina kvant
chiqarishga ham yetmaydi. Qisqa to’lqin uzunliklar sohasida E
,T
ning qiymatini
keskin kamayib borishini shu tarzda tushuntirish mumkin.
Plank yuqorida bayon etilgan o’zining gipotezasiga asoslanib va statistik
fizika qonunlaridan foydalanib
1
1
5
2
2
,
kT
hc
e
hc
Т
Е
(25.20)
366
ifodani hosil qildi. Bu ifoda Plank formulasi deb ataladi. Plank formulasi asosida
hisoblangan E
,T
ning qiymatlari tajriba qiymatlari bilan to’lqin uzunliklarning
barcha sohalarida mos keladi.
Plank formulasidan foydalanib absolyut qora jism nurlanishining empirik ravishda
aniqlangan barcha qonunlarini hosil qilish mumkin.
1.
Stefan – Boltsman qonunini hosil qilish uchun (25.20) ni to’lqin
uzunliklarining 0 dan gacha intervalida integrallaymiz:
0
)
1
(
5
0
2
2
,
kT
hc
e
d
hc
d
Т
Е
Т
Е
(25.21)
Hisoblashlarni davom ettirish uchun yangi o’zgaruvchi
hc
kT
x
(25.22-a)
ni kiritaylik. U holda (25.22) dagi va d lar o’rniga mos ravishda
x
kT
hc
(25.22-b)
dx
kT
hc
d
(25.22-v)
larni qo’yish kerak. Natijada
0
1
1
5
4
2
2
x
e
x
dx
hc
kT
hc
Т
Е
ifodani hosil qilamiz. Bunda integral
4
/15 ga teng. Shuning uchun
4
4
3
2
15
4
5
2
T
T
h
c
k
T
E
Bu ifoda
4
3
2
15
4
5
2
T
h
c
k
(25.23)
367
belgilash kritdik. h, c, k larning qiymatlaridan foydalanib hisoblangan Stefan –
Boltsman doimiysi ning qiymati tajribalarda topilgan qiymat bilan mos keldi.
(25.23) dan foydalanib, ning tajriba qiymatiga asoslanib, Plank h ning qiymatini
aniqlagan. Hozirgi ma’lumotlarga asosan h=6,626·10
-34
J·s.
2.
Plank formulasidan Vinning siljish qonunini hosil qilish uchun
absolyut qora jism nur chiqarish qobiliyatining maksimumiga mos keluvchi
m
to’lqin uzunlikni topish lozim. Boshqacha qilib aytganda
0
.
d
T
dE
shartni kanoatlantiruvchi to’lqin uzunlikning qiymatini topish lozim. Buning uchun
(25.18) belgilashlardan foydalangan holda (25.16) dan hosila olamiz. Hosilani
nolga tenglashtirib vujudga keltirilgan tenglama yechsak, uning yechimi
kT
hc
m
97
.
4
ko’rinishda bo’lar ekan. Bu ifodani
k
hc
T
m
97
.
4
(25.24)
shaklda yozib, uning ung tomonidagi
hadni hisoblasak, Vin doimiysi b ning
qiymatini topgan bo’lamiz. b ning
hisoblangan bu qiymati tajribalarda
topilgan qiymatga juda mos keldi.
(25.3.-rasm)
Shunday qilib, klassik nazariyaga zid bo’lgan gipotezaga tayanib chiqarilgan
Plank formulasi absolyut qora jismning nur chiqarish qobiliyatini ifodalovchi
universal funksiya E
,T
ni hamda absolyut qora jism nurlanishining empirik
qonunlarini muvaffaqiyatli tarzda tushuntira oldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |