F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”


Havo tarkibidagi zararli kimyoviy moddalarni tekshirish usullari



Download 6,66 Mb.
Pdf ko'rish
bet225/304
Sana01.01.2022
Hajmi6,66 Mb.
#304701
1   ...   221   222   223   224   225   226   227   228   ...   304
Bog'liq
Гигиена.Тиббий экология 5.01.2019

Havo tarkibidagi zararli kimyoviy moddalarni tekshirish usullari.                 

 

Eng  maqbul  tekshirish  usullarini  tanlash,  tekshiriladigan  aralashmalarning 



tabiatiga, ularning kontsentratsiyalariga va tekshirish maqsadiga qarab belgilanadi. 

Havo  muhiti  tarkibida  bo’ladigan  zararli  moddalarni  aniqlash  uchun

 

o’ziga  shu 



moddalarni yutuvchi eritmalardan, vakkumli idishlardan, shishasimon shpritslardan 

va  qattiq  sorbentlardan  keng  foydalaniladi.  Oxirgi  paytda    atrof  muhitdagi  juda 

kichik  qiymatlardagi  moddalarni  (mikroaralashmalarni)  kontsentrlash  maqsadida 

anorganik  kimyoviy  sorbentlar,  plenkali  va  polimerli  sorbentlardan  foydalanish 

keng tus oldi. Bular havo muhitidagi turli o’rinish va tabiatga ega bo’lgan va keng 

diapozondagi  qaynash  haroratiga  ega  bo’lgan  kimyoviy  moddalarni  ushlab  qolish 

samarasi juda yuqoriligi bilan ajralib turadi




 

439 


 

 Tekshirish  usullarini  ishlab  chiqilishiga  asos  bo’luvchi  printsiplari  va  tekshirish  

texnikasi bo’yicha ular uch guruhga bo’linadi: 

1.Standart shkalalar bo’yicha eritmalarni kolorimetrlash usuli (ayrim hollardagina 

qo’llanadi) 

2.Reaktiv qog’ozlar yordamida kolorimetrlash (statik yoki dinamik usullar) 

3.Kolorimetrlashdagi  chiziqli  kolorimetrik  usulllar  bo’lib,  bunda  indikator 

kukunlarini qo’llash orqali tekshirish o’tkaziladi. 

   Reaktiv  qog’ozlar  yordamida  havodagi  zararli  moddalarning  miqdorini  aniqlash 

va  ro’yobga  chiqarishdagi  tezkor  usullar  ikkinchi  guruhga  kirib,  tekshiriluvchi 

modda  ta’sirida  qog’ozdagi  rangning  o’zgarishiga  asoslangan.  Statik  usulda 

moddaning  kontsentratsiyasini  aniqlash  uchun  reaktiv  qog’oz  tasmasini 

tekshiriluvchi  havoga  osib  qo’yiladi.  Havoga  osilgan  muddat  (ekspozitsiya)  ni 

hisobga  qog’oz  rangining  o’zgarishigacha  ketgan  vaqtga  qarab  moddaning 

kontsentratsiyasini  aniqlanadi.  Dinamik  usulda  esa,  tekshiriluvchi  havo  ma’lum 

tezlikda  reaktiv  qog’oz  tasmasi  solingan  naycha  bo’yicha  o’tkaziladi.  Bunda 

moddaning kontsentratsiyasini qog’oz tasmasining rang o’zgarish uzunligiga qarab 

yoki rang o’zgarishining jadalligiga qarab aniqldanadi. Rangning jadalligini, qalin 

filtr qog’ozida sun’iy hosil qilingan standart dog’larga taqqoslash orqali bajariladi. 

Agar  reaktiv  qog’ozdagi  rang  o’zgarmas  bo’lsa,  u  holda  tabiiy  standart 

shkalalardan  foydalaniladi.  Bunday  standart  shkalani  tayyorlash  uchun 

tekshiriluvchi moddaning oldindan aniq kontsentratsiyasi ta’siriga uchratish orqali 

olish mumkin. 

      Keltirilgan  usullarga  misol  sifatida  havodagi  simob  bug’larini  aniqlashni 

keltirish mumkin. Simob bug’larining havodagi ruxsat etiladigan kontsentratsiyasi 

0,01  mg/m

3

ga  teng.  Havodagi  simob  bug’larini  aniqlash  uchun  quruq  reaktiv 



qog’ozlardan foydalaniladi, buning bu qog’ozlarni ishlab chiqarish muhitining turli 

joylariga  o’rnatilishi  kerak.  Agar  havoda  simob  bug’lari  bor  bo’lsa,  qog’ozning 

rangi  qizil  krem  rangidan  sariq-pushti  ranggacha  o’zgarishi  mumkin  (simob-mis-

yodli  tuz  -qizil  rangli  modda).  Reaktiv  qog’ozlarni  ish  joylariga  osib,  krem 




 

440 


 

rangining  sariq-pushti  rangga  o’tguncha  sarflangan  vaqti  belgilanadi.  Rang 

o’zgarish vaqtiga qarab, havodagi simob bug’larining tahminiy kontsentratsiyasini 

aniqlash mumkin. 

Qog’ozdagi  rangning  o’zgarishi  boshlanishini  hisobga  olib,  uning  to’liq  sariq-

pushti  rangga  o’tishi  orasidagi  vaqtga  qarab,  havodagi  simob  bug’ining  miqdori 

topiladi. 

Rang  hosil 

bo’lish 

vaqti, min 

15 

 20 


 30 

 50 


 90 

 180 


360 

 1440 


Simob  bug’i 

konts-si, 

mg/m

3

 



 0,7 

 0,3 


 0,2 

 0,09  0,06 

0,03 

0,02 


 0,01 

 

    Reaktiv  qog’ozlarni  tayyorlash.  10%  kaliy  yodidi  va  10%  mis  sulfati 



eritmasining  teng  hajmda  aralashtiriladi.  Hosil  bo’lgan  cho’kmani  2-3  marta 

distillangan  suv  bilan  yuviladi,  so’ngra  1%  kaliy  yodid  eritmasi  va  1%  li  natriy 

sulfat  eritmalari  bilan  yuviladi  va  yana  suv  bilan  yuviladi.  Cho’kmani  kichkina 

stakanga olinadi va unga yarim suyuq pasta hosil bo’lguncha ozginadan etil spirti 

qo’shiladi.  Hosil  bo’lgan  pastani  paxta  tamponi  yoki  cho’tka  yordamida  filtr 

qog’ozning  bir  tomoniga  surtiladi.  Qog’ozni  xona  haroratida  quritiladi  va 

eksikatorda saqlanadi. 

      Chiziqli-kolorimetrik  usul  indikator  naychasiga  solingan  indikator  kukuni 

orqali  tekshiriluvchi  havoni  o’tkazilganda  rang  o’zgarish  ustunini  hosil  bo’lishiga 

asoslangan.  Indikator  naychada  tekshiriluvchi  modda  bilan  indikator  kukuni 

o’rtasida  reaktsiya  ketib,  rangli  mahsulot  hosil  bo’ladi.  Hosil  bo’lgan  rangning 

balandligi  havodagi  tekshiriluvchi  moddaning  kontsentratsiyasiga  praportsional 

holda bo’ladi. 

     Reaktiv  sifatida  turli  xildagi  kukunsimon  materiallardan  foydalaniladi.  Ular 

o’rtasida eng samaralisi fosfor va silikagel hisoblanadi. Fosfor va silikagel kukuni 

donachalariga reaktivni o’tkazish, kukunni reaktiv eritma bilan ishlov berish orqali 




 

441 


 

amalga  oshiriladi.  Bunda  o’zida  reaktiv  tutuvchi  kukunning  hajmi  eritma 

kontsentratsiyasiga teng hajmda bo’lishi kerak.  

      


Indikator kukunidan unumli samara olish uchun indikator naychaga solinadigan 

indikator  kukunining  ustuni  va  indikator  naychasining  diametri,  kukunni 

jipslashtirish,  hamda  naycha  orqali  o’tkaziladigan  havo  tezligi  har  doim  birxil 

bo’lishi zarur. 

    Indikator  naychalar  yordamida  gaz  (bug’)  ni  aniqlash  sharoiti  havo  bilan 

tekshiriluvchi moddaning aralashmasini sun’iy tarzda tajriba orqali belgilanadi. 

      Ishlab  chiqarish  muhitida  bo’ladigan  zararli  gazlar  va  bug’larni  tezlikda 

aniqlash uchun maxsus asboblar yaratilgan bo’lib, unga misol qilib UG-1,  

UG-2 keltirish mumkin. 

     Ko’tarib  yuriladigan  UG-2  turkumidagi  universal  gazoanalizator  ishlab 

chiqarish muhiti havosi tarkibida bo’ladigan quyidagi zararli gazlar va moddalarni 

aniqlash  uchun  mo’ljallangan:  oltingugurt  angidridi,  azot  oksidlari,  neft 

uglevodorodlari,  atsetilen,  benzin,  is  gazi,  toluol,  vodorod  sulfid,  ksilol,  xlor, 

atseton, uayt-spirt, ammiak, etil efiri. 

Komplekt tarkibiga quyidagilar kiradi: 

1.Silfon va 3 shtok bilan havo olish moslamasi; 

2.U  yoki  bu  gaz  (bug’)  ni  aniqlash  uchun  maxsus  komplektli  korobkalar  (zahira 

qismlari). 

      

UG-2  turkumidagi  gazoanalizatorning  ishlash  printsipi,  o’zida  zararli 



moddalarni  tutuvchi  tekshiriluvchi  havoni,  havo  so’rish  moslamasi  yordamida 

indikator  naychalari  orqali  o’tkazishga  asoslangan.  Indikator  naychada  rangli 

ustunning  hosil  bo’lishi  indikator  naychaga  to’ldirilgan  kukundagi  reaktiv  bilan 

tekshiriluvchi  havo  tarkibidagi  zararli  moddaning  reaktsiyaga  kirishishi  natijasida 

hosil  bo’ladi.          Indikator  kukunidagi  rangli  ustunning  balandligi,  tekshiriluvchi 

havo tarkibidagi teshiriluvchi gazning kontsentratsiyasiga praportsional bo’ladi va 

u  har bir modda uchun maxsus tayyorlangan indikator shkalalari bilan taqqoslanib 

topiladi. Shkala moddaning mg/m

3

 dagi miqdori bo’yicha darajalangan.     Asbobni 




 

442 


 

ishga  tayyorlash.    Tekshirish  o’tkazishdan  oldin,  havo  olish  moslamasining 

germetikligi  tekshiriladi.  Buning  uchun  moddaning  xususiyatiga  muvofiq 

tekshiriluvchi  havodan  so’rib  olinadigan  hajmni  hisobga  olib,  tegishli  silfon 

tanlanadi  va  silfondagi  son  (100,  200,300,  400  kabi)  ni  fiksator  tarafga  qaratib, 

silfonni  kuch  bilan  pastga  tushiriladi  va  oxirgi  belgi  (chuqurcha)  gacha  olib 

boriladi.  Bunda  fiksator  ana  shu  chuqurchaga  tushib  silfonni  shu  holda  ushlab 

qoladi.  Rezina  naychani  bukiladi  va  qisqich  bilan  siqib  qo’yiladi.  So’ngra 

fiksatorni  tortish  orqali  silfonni  bo’shatiladi.  Agar  10  daqiqa  davomida  shtok 

yuqoriga  siljimasa,  demak  asbobning  havo  so’rish  moslamasi  jarohatlanmagan, 

aniqlashni o’tkazish mumkin. 

      Indikator  naychasini  to’ldirish.  Indikator  naychasining  bir  tomoniga  shtir 

(metall  sim)  yordamida  balandligi  0,5  sm  oshmaydigan  miqdorda  gigroskopik 

paxta  tiqiladi  va  jipslashtiriladi,  lekin  paxta  tiqini  orqali  havo  yaxshi  o’tadigan 

bo’lishi  kerak;  maxsus  voronka  yordamida  tekshiriluvchi  moddaga  muvofiq 

indikator kukunini naychaga solinadi va naycha devoriga urib turish orqali kukun 

jipslashtiriladi, so’ngra naychaning ikkinchi uchiga ham huddi birinchi kabi paxtali 

tiqin  tiqiladi.  Naychaga  solingan  indikator  kukunining  balandligi  68-70  mm  dan 

oshmasligi  kerak.  Naychani  kukun  bilan  to’g’ri  to’ldirilishi  va  jipslashtirilishi

 

shtokning  ariqcha  bo’ylab  yuqorigi  nuqtasidan  pastki  nuqtasigacha  o’tish  vaqti 



bilan  nazorat  qilinadi.  Bu  vaqt  har  bir  tekshiriluvchi  gazning  shkalasi  yorlig’ida 

ko’rsatilgan bo’ladi. 

     O’lchashni o’tkazish qoidasi: Muayyan modda uchun belgilangan havo hajmini 

tortish uchun silfon tanlanib, uni asbobga o’rnatiladi. Oldindan tayyorlab qo’yilgan 

indikator naychasini rezina naycha orqali asbobga ulanadi va ishchining nafas olish 

mintaqasi  darajasida  ushlab  siqilgan  silfonni  bo’shatib  yuboriladi.  Kerakli 

hajmdagi  tekshriluvchi  havo  indikator  kukuni  orqali  so’riladi  va  agar  havo 

tarkibidan  tekshiriluvchi  moddaning  kontsentratsyasi  yuqori  bo’lsa,  indikator 

kukuning  rangi  o’zgaradi.  Havo  so’rish  tugagandan  so’ng,  indikator  naychasida 

hosil bo’lgan rang ustunini etalon shkalasiga taqqoslanadi. Rangi o’zgargan kukun 




 

443 


 

ustuni  havodagi  tekshiriluvchi  moddaning  tahminiy  kontsentratsiyasiga  muvofiq 

keladi.  Havodagi  zararli  gazlar  va  bug’larni  tez  indikatsiya  qilish  va  miqdorini 

aniqlash  kolorimetrik

 

usulda  ham  bajarilishi  mumkin,  buning  uchun  donador 



ximsorbentlar-indikatorlardan foydalanish kerak. 

Kolorimetrik  usulning  chiziqli-kolorimetrik  usuldan  farqi  shundan  iboratki, 

tekshiriluvchi  moddaning  miqdori,  rang  ustuniga  qarab  emas,  balki  hosil  bo’lgan 

rangning  jadalligiga  qarab  aniqlanadi.  Kolorimetrik  usul  bilan  havodagi  azot 

oksidlari, ozon, qo’rg’oshin, simob va b. aniqlanadi 


Download 6,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   221   222   223   224   225   226   227   228   ...   304




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish