F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”

Ishchi mintaqasi havosining  kimyoviy moddalar    bilan ifloslanganligini 

tekshirish    va baholash 

    Ishlab  chiqarish  korxonalaridagi  ishchi  zonasi  havosining  kimyoviy 

ifloslanganligini  tekshirish  maqsadida  shu  havodan  laboratoriya  tekshirishlari 

uchun namunalar olish juda muhimdir. Namunalar ishchining tik to’rgan holatidagi 

nafas  olish  zonasi  balandligida  olinadi,  bolalar  muassasalari  –  bohcha  va 

yaslilardagi  xonalardan  esa  pol  sathidan  turli  balandliklarda  olish  talab  etiladi. 

Odatda  turar-joy  binolari,  jamoat  joylari  binolarida  bunday  tekshirishlar  uchun 

xonalarning  qanday  maqsadlarda  foydalanishiga  muvofiq  belgilanishi  mumkin.      

Sanoat  korxonalarida  namuna  olishda  tekshirishning  vazifasi,  maqsadi  va 

korxonadagi  texnologik  jarayonning  xususiyatini  inobatga  olish  zarur.  Ayrim 

sharoitda ma’lum vaqt oraligida bir vaqtlik namuna olinsa, boshqa holda havodagi 

moddaning  o’rtacha  kontsentratsiyasini  aniqlash  uchun  uzoq  muddat  davomida 

namuna  olish  tavsiya  etiladi.    Agar  zararli  kimyoviy  moddalar  gaz  ko’rinishida 

ishchi havosiga bevosita tarqalayotgan bo’lsa, namuna tez-tez olib turiladi, chunki 

---

 

437 

 

bu zaharli gazning havo muhitida vaqt birligi ichida tarqalishi haqidagi ma’lumotni 

beradi. 

    U  yoki  bu  gazning  kontsentratsiyasini  sanoat  korxonalaridan  chiqariladigan 

chiqindilar  -  ifloslangan  havoning  atmosfera  havosini  ifloslashini  o’rganishda  

zaharli  moddalarning  bir  marotabali  maksimal  va  o’rtacha  bir  kunlik 

kontsentratsiyalari  aniqlanadi.  Birinchi  holda  ifloslovchi  manbaga  nisbatan 

shamolning  qaysi  tarafdan  yo’nalishi  hisobga  olib,  eng  kuchli  ifloslanish 

kuzatilgan  vaqtda  kam  deganda  25  ta  namuna  olish  kerak  bo’ladi.  Namuna  olish 

vaqti  15-20  daqiqa  vaqtni  talab  etadi.  Ifloslash  manbaidan  uzoqlashgan  sari 

(100,200,  500,  1000,  3000,  5000  m)  namuna  olish  vaqti  30-40  daqiqagacha 

uzaytirilishi mumkin.      Sanoat korxonalaridan chiqayotgan ifloslovchi omilning 

atrofga  tarqalish  tabiatini  aniqlash  uchun  dunyo  tomonlari  (rumb)  bo’ylab,  yil 

fasllarini  hisobga  olgan  holda  manbaga  nisbatan  harxil  masofalarda  olish  tavsiya 

etiladi.  Bunda  har  bir  nuqtadan  bir  vaqtning  o’zida  kam  deganda  3  ta  namuna 

olinadi,  lekin  bu  holda  olingan  natijaning  eng  katta  (maksimal)  miqdori  hisobga 

olinadi. 

      Atmosfera  havosining  tozaligini  muntazam  nazorat  qilish  uchun  kuzatish 

nuqtalari  shaharning  bir  necha  punktlariga  o’rnatiladi;  shahardagi  korxonalar  eng 

ko’p joylashgan aholi yashash mintaqasida, ifloslovchi korxona soni nisbatan kam 

mintaqada  va  sanoat  korxonalari  umuman  bo’lmagan  aholi  yashash  mintaqasida 

o’rnatiladi. 

Namunalar bir kun davomida atmosfera havosini beto’xtov aspiratsiya qilish yo’li 

bilan  yoki  vaqti-vaqti  bilan  bir  kun  davomida  12  ta  namuna  olish  yo’li  bilan 

bajarilib,  kunlik  o’rtacha  kontsentratsiya  hisoblab  topiladi.  Kuzatish  kunlarining 

soni yilning har faslida 10 tadan kam bo’lmasligi kerak. 

    Namuna olish usuli turlicha bo’lib, u o’tkaziladigan tekshirishning xususiyatiga 

va uning uchun kerak bo’ladigan havo miqdoriga bog’liq. 

     Katta  bo’lmagan  hajmdagi  havo  namunalarini  (200-250  ml)  maxsus  gaz 

pipetkalari (Polejaev, Zaytsev gaz pipetkalari) ga olish mumkin, bu pipetkalar ikki 

---

 

438 

 

tomonlama  ikki  yo’lli  jo’mraklar  bilan  jihozlangan.  Gaz  pipetkasiga  havo 

namunasini olish uchun avval pipetka orqali rezina puflagich yordamida bir necha 

marta  shu  havo  o’tkaziladi,  so’ngra  yuqori  jo’mrak  ochiq  to’rgan  holda  pipetka 

tekshiriluvchi    havo  bilan  to’ldiriladi.  Rezina  puflagich  o’rnida  suyuqlik 

to’ldirilgan tenglashtiruvchi shisha idishlardan ham foydalanish mumkin. 

    Katta hajmdagi  havo namunalarini olish uchun darajalangan idishlardan (10-15-

20l) foydalaniladi. Buning uchun idishga avval suv to’ldiriladi va og’zi ochiq holda 

idish  pastidagi  jo’mrakdan  suvni  oqizish  orqali,  idishga  tekshiriluvchi  havo 

namunasi olinadi. 

    Suv bo’lmagan taqdirda shisha idishlarga tekshiriluvchi havo bosqon yordamida 

olinishi  mumkin.  Bundan  tashqari  havo  namunalarini  devorlariga  rezina 

shimdirilgan  maxsus  qopchalarga,  yoki  futbol  kameralariga  ham  olish  mumkin. 

Ayrim  hollarda  havo  namunasining  kimyoviy  tarkibini  tekshirish  uchun 

qo’llanadigan  asboblarning  qabul  qilish  qismiga  shu  moddalarni  o’ziga  yutishi 

mumkin  bo’lgan  kimyoviy  sorbent  orqali  o’tkazish  usulini  qo’llash  mumkin.  Bu 

haqida  havo  tarkibidagi  kimyoviy  zararli  moddalarni  tezkor  usullarda  aniqlash 

haqidagi ma’lumotlar orqali tanishasiz.