|
§4. TIZIM OLARAK
F. de Sossyurning tilshunoslikka qilgan asosiy xizmati XX asr boshlarida. tilni tizim sifatida o‘rganish, tilda ichki bo‘lib, uning mohiyatini muloqot vositasi sifatida belgilaydigan narsani tahlil qilish zarurligiga e’tibor qaratdi.
1 Budagov R.A. Til, tarix va zamonaviylik. M., 1971, b. 61-62.
De Sossyurning "Umumiy tilshunoslik kursi" muvaffaqiyatiga taqdimotning qat'iy izchilligi ham, yorqin, kutilmagan taqqoslashlar ham katta yordam berdi. Demak, de Sos-sur tilni tizim sifatida ko‘rib, uni shaxmat bilan qiyoslaydi: “... Til o‘z tartibiga bo‘ysunuvchi tizimdir. Shaxmat o'yini bilan taqqoslash buni oydinlashtirishga yordam beradi, unga nisbatan tashqi va ichki nima ekanligini farqlash nisbatan oson: bu o'yinning Evropaga Forsdan kelganligi tashqi tartibdir; aksincha, tizim va o'yin qoidalariga taalluqli hamma narsa ichkidir. Agar men yog'och raqamlarni fil suyagi raqamlari bilan almashtirsam, bunday almashtirish tizim uchun ahamiyatsiz; lekin agar parchalar sonini kamaytirsam yoki ko'paytirsam, bunday o'zgarish "o'yin grammatikasi" ga chuqur ta'sir qiladi.
Biroq, bu taqqoslash bir qator noaniqliklarni o'z ichiga oladi. Birinchidan, shaxmat milliy farqlarni bilmaydi – o‘yin qoidalari hamma joyda bir xil. Til esa har doim uni boshqa milliy tillardan ajratib turuvchi nat_donl-irbTW "TF toifalariga ega. Bundan tashqari, shaxmat o‘ynashda ularning kelib chiqish tarixi biz uchun ahamiyatsiz bo‘lsa, tilning tuzilishiga har doim sharoit katta ta'sir ko‘rsatadi. , unda til shakllangan.Yuqoridagi ta’rifning yetarli emasligini his qilgandek, de Sos-sur tizim tushunchasiga qarama-qarshi til birliklari elementini kiritadi: xuddi shaxmat o‘ynash turli figuralarning pozitsiyalarini birlashtirishga qisqartirilganidek, demak, til o‘ziga xos birliklarining qarama-qarshiligiga asoslangan tizimdir.
/ U yoki bu lingvistik elementning xossalarini ^ boshqa lingvistik elementlar bilan solishtirish orqali aniqlash - bu Sossyurning tilning tizimli tabiatini tushunishini ajratib turadigan yangi narsadir. Biroq diqqatning faqat qarama-qarshiliklarga qaratilishi tilning mazmun tomonining cheklanishiga olib keldi: “tilda farqlardan boshqa narsa yo‘q”, “tilda faqat ijobiy tomonlari bo‘lmagan farqlar bor”. Savol tug'iladi - bu farqlar ortida nima yashiringan? Axir ular ba'zi haqiqiy ob'ektlarni farqlashlari kerak. Afsuski, de Sossyur bu savolga javob bermaydi, u bu munosabatlar ortida qaysi aniq birliklar yashiringanligi haqida sukut saqlaydi va tilshunoslikning vazifalarini munosabatlar kategoriyasini o‘rganish bilan cheklashga chaqiradi.
De Sossyur munosabatlarning ikki turini - sintagmatik va assotsiativni ajratadi. "Sintagmatik munosabat har doim mavjud (praesentia): u haqiqiy ketma-ketlikda teng ravishda mavjud bo'lgan ikki yoki undan ortiq elementlarga tayanadi." Sintagmatik munosabatlarda lisoniy birliklar qatorga joylashadi va chiziqlilik tamoyili tufayli har bir birlik qo‘shni birliklar bilan birlashadi. Bunday birikmalar uzunligiga qarab, u sintagmani ikki yoki undan ortiq birlikdan iborat bo'lishi mumkin deb ataydi. (qayta tinglash- "qayta o'qing", markaziy tonna- "hammaga qarshi", la vie humaine- "inson hayoti", s "il fait beau tempe, nous sortirons- "agar ob-havo yaxshi bo'lsa, biz sayrga chiqamiz").
Sintagmatik munosabatlar tilga yoki nutqqa qanday aloqador? Bir tomondan, de Sossyur shunday deydi: "To'g'ri shakllarga ko'ra tuzilgan sintagmalarning barcha turlari nutqqa emas, balki tilga tegishli bo'lishi kerak". Ammo boshqa tomondan, “sintagma sohasida jamoaviy odat bilan muhrlangan til fakti bilan shaxs erkinligiga bog‘liq bo‘lgan nutq fakti o‘rtasida keskin chegara yo‘q”.
Munosabatlarning ikkinchi turini de Sossyur assotsiativ deb ataydi: “...Assotsiativ munosabat mavjud bo‘lmagan elementlarni (g‘oyibona) potensial, mnemonik qatorga bog‘laydi”, ular “miyada; ular har bir insonning tiliga ega bo'lgan zaxirani tashkil qiladi. Inson miyasida paydo bo'lgan assotsiativ munosabatlar so'zlarni umumiy ildizga ko'ra birlashtiradi (frantsuz. enseignement, enseigner, ensei-gnons; rus o'rgatish, o'rgatish, o'rgatish) yoki qo'shimchasi (frantsuz. armatura, qurollanish, o‘zgartirish; rus ta'lim, yo'l-yo'riq, yo'nalish), akustik tasvirning tasodifiy o'xshashligiga asoslangan (fr. timsol va adolat, birinchi so'zda qaerda -ment-ot qo`shimchasi, ikkinchisida esa qo`shimchalar; Chorshanba rus mash va o'ng) yoki umumiy ma'no asosida (fr. enseignement, ko'rsatma, apprenlissage, ta'lim; rus o‘rgatish, ustozlik, ma’rifat, o‘rgatish, murabbiylik). Keltirilgan misollardan shuni ko‘rish mumkinki, de Sossyur assotsiativ munosabatlardagi so‘zlar o‘rtasidagi nafaqat morfologik, balki semantik bog‘lanishlarni ham o‘z ichiga oladi, garchi u ularning eng xarakterlisi flektiv paradigma ichidagi so‘z birikmalari ekanligini tan oladi.
De Sossyur munosabatlar nazariyasiga katta ahamiyat berdi ("bu o'rnatilgan (odatiy) munosabatlarning butun majmui tilni tashkil qiladi va uning faoliyatini belgilaydi"). Tizimning har bir a'zosi o'zining boshqa a'zolari bilan ham fazoda (sintagmatik munosabatlar), ham ongda (assotsiativ, munosabatlar) aloqasi bilan belgilanadi.
Til tizimining o'zaro bog'liq elementlar majmui sifatidagi pozitsiyasi de Sossyur tomonidan ikki turdagi munosabatlar haqidagi ta'limotda aniq amalga oshirilgan. Ushbu munosabatlarning o'zaro ta'siri nutq jarayonida, masalan, barcha turdagi iboralarni tuzishda namoyon bo'ladi. Nimani bilasiz?, unda biz kerakli variantni tanlaymiz sizga raqamdan siz, biz va h.k.
De Sossyur til tizimini matematik jihatdan aniq tizim sifatida qaradi. U tildagi barcha munosabatlarni matematik formulalar orqali ifodalash mumkin, deb hisoblagan va tizimning tarkibiy qismlarini belgilash uchun “a’zo” matematik atamasidan foydalangan. De Sossyur tizimning ikkita xususiyatini qayd etdi: a) tizimning barcha a'zolari muvozanatda, b) tizim yopiq.
Munosabatlarning umumiyligi tilning aloqa vositasi sifatida ishlashini belgilaydi. Bu tilning ijtimoiy xarakterini belgilaydi. Lekin tildan tashqari boshqa ijtimoiy hodisalar - siyosiy, huquqiy va hokazolar mavjud.Tilni boshqa ijtimoiy hodisalardan nimasi bilan farq qiladi? Imo-ishora xarakteri, deb javob beradi de Sossyur, “til bu fikrlarni ifodalovchi belgilar tizimidir”. De Sossyurning lingvistik kontseptsiyasini tushunish uchun uning til belgisi haqidagi ta'limoti muhim ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
