F de Sossyurning abstrakt lingvistik nazariyasi

Sossyur "Umumiy tilshunoslik kursi" da tilshunoslikning eng muhim muammolarini hal qildi:
1) Qarama-qarshi til va nutq.
“Umumiy tilshunoslik kursi”ning markaziy tushunchalari nutq faoliyati, til va nutq edi. Qozon lingvistik maktabi olimlari bilan parallel ravishda F.de Sossyur nutq faoliyatida ikki tomonni: til va nutqni ajrata boshladi. Sossyur bu farqni o'zining umumiy til nazariyasining markaziga qo'ydi.
Til va nutq nutq faoliyatining ikki tomonidir. Nutq faoliyati xilma-xil bo'lib, u ijtimoiy va individuallikni o'z ichiga oladi, chunki inson o'z fikrlarini boshqalarga tushunish uchun ifodalaydi. Nutq faoliyatida tashqi tovush va ichki, psixologik tomonlari farqlanadi. Nutq faoliyatining ikki tomonidan biri, ammo boshqa barcha tomonlarini belgilaydigan eng muhim tomoni tildir.
Tilning nutqdan asosiy farqi shundaki, til ijtimoiy, nutq esa individualdir. Tilning ijtimoiyligi uning faqat insoniyat jamiyatida faoliyat yuritishidadir. Til nutq qobiliyati mahsuli va til malakalari majmuidir. Bola buni inson jamiyatida yashab o'rganadi. Til shaxs tomonidan passiv tarzda ro'yxatga olinadi va unga yuklanadi. Indie turi na tilni yarata oladi, na o'zgartira oladi.
Til, Sossyurning fikricha, nutq faoliyati uchun vositani tashkil etuvchi koddir. Ammo til ham jamoaning barcha a'zolarida nutq amaliyotidan mahrum bo'lgan xazinadir. Bu shaxslar jamoasining miyasida potentsial mavjud bo'lgan grammatik va leksik tizimdir.
Til aqliy hodisadir, lekin u faqat umumiy, mavhum, mavhumni o'z ichiga oladi. Tilning ruhiy tabiati uning haqiqiy mavjudligini inkor etmaydi. Sossyur uning voqeligining isboti tilni grafik, yozma ravishda aks ettirish imkoniyatidir, deb hisoblaydi. Tilning haqiqati yodgorliklardan o'lik tillarni o'rganish imkoniyati bilan tasdiqlanadi.
Nutq butunlay individualdir. Bu individual shaxsning irodasi va ongining harakati bo'lib, u butunlay shaxs tomonidan boshqariladi.
Nutq quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) ma'ruzachi o'z fikrlarini ijtimoiy kod yordamida ifodalash uchun shakllantiradigan kombinatsiyalar;
2) fikrlarning ob'ektivlashishi va umumiy mulkka aylanishining psixo-fiziologik mexanizmi. Nutq onomatopeyani, artikulyatsiyani o'z ichiga oladi.
Qayta ishlab chiqarilgan nutq - bu aytilgan hamma narsaning yig'indisi. Binobarin, til nutqdan mavhumlanadi, aksincha emas: “Til va nutq o‘zaro bog‘langan, chunki til nutqning ham quroli, ham mahsuli”. Sossyur til va nutqni alohida o‘rganishni talab qildi. Nutqni tushunish uchun til zarur, nutq esa tildan oldin keladi. Bu tilning o'rnatilishi uchun zarurdir.
Til va nutqqa qarama-qarshi qo‘yib, Sossyur tilni til tilshunosligida, nutqni esa nutq lingvistikasida o‘rganish kerak, deb yozadi. Til lingvistikasi / nutq lingvistikasi tadqiqotchi yo'lidagi birinchi chorraha bo'lib, u yo'llardan birini tanlashi kerak. Biz ularning har biri uchun alohida borishimiz kerak. XX asr boshlarigacha. tilshunoslar, deydi Sossyur, faqat nutqni o'rgangan. Til lingvistikasi umuman oʻrganilmagan. Binobarin, Sossyurning de-vizasi: “Til nuqtai nazarini oling va shu nuqtai nazardan, qolgan hamma narsani o'ylab ko'ring!” degan so'zlar edi. «Umumiy tilshunoslik kursi» «Tilshunoslikning yagona va haqiqiy ob'ekti o'zida va o'zi uchun ko'rib chiqiladigan tildir» degan jumla bilan tugaydi.
2) Qarama-qarshi sinxronlik va diaxroniya.
Tilshunos yo'lidagi ikkinchi chorraha - bu sinxronlik / diaxroniya, ya'ni dam olish va rivojlanish davrida tilni o'rganish. Sossyur 1) bir vaqtdalik o'qi (AB) va 2) ketma-ketlik o'qi (CD) ni ajratishni taklif qiladi.
Bir vaqtdalik o'qi (AB) birgalikda mavjud ketma-ketliklar o'rtasidagi munosabatlarga tegishli bo'lib, bu erda vaqtning har qanday aralashuvi istisno qilinadi. Birinchi o'qning barcha hodisalari barcha o'zgarishlari bilan ketma-ketlik o'qida (SD) joylashgan bo'lib, unda bir vaqtning o'zida bir nechta narsalarni ko'rib chiqish hech qachon mumkin emas.
Sossyur tizim tushunchasini faqat bir vaqtdalik o'qi bilan mos keladigan sinxroniya bilan bog'ladi. Ketma-ketlik o'qiga to'g'ri keladigan diaxroniyada, uning fikricha, faqat siljishlar sodir bo'ladi, bu esa tizimning o'zgarishiga olib kelishi mumkin. Tizimning bir holatidan ikkinchi holatiga o'tishi alohida a'zolarning diaxronik siljishi natijasidir.
Sossyur ko'pincha diaxroniyadan sinxronlikni buzishda, nazariyasining tarixiy bo'lmaganligida ayblanadi. Ammo Saussure ularning qaramligini juda yaxshi tushundi va o'zini birinchi navbatda til tarixchisi deb atadi. U ko‘plab misollar yordamida sinxron va diaxronik tahlilning mustaqilligini va ularning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatib, ularning dialektik birligi va farqiga urg‘u berdi. Lekin shu bilan birga, u talabalarga “zamonaviy tilshunoslik paydo bo‘lishi bilanoq diaxronizmga o‘tib ketganini” doimo eslatib turdi va sinxronizmga e’tibor bermay qo‘ydi. Shuning uchun ham Sossyur uchun sinxron jihat muhimroq edi. "Ma'ruzachilar uchun faqat sinxron jihat haqiqiy va yagona haqiqatdir."
Agar til lingvistikasi sinxroniya sohasida, deydi Sossyur, nutq tilshunosligi diaxroniya sohasida. Diaxronik tadqiqotlar istiqbolli va retrospektiv rejalarda mumkin. Siz tilning rivojlanishini bashorat qilishingiz yoki proto-tilni qayta qurish bilan shug'ullanishingiz mumkin. Tilning tinchligi bilan shug'ullanishi kerak bo'lgan tilshunoslik Sossyur statik yoki sinxron tilshunoslikni va tilning ketma-ket holatlarini tavsiflashi kerak bo'lgan fanni evolyutsion yoki diaxronik tilshunoslik deb atashni taklif qiladi.
3) Tashqi va ichki tilshunoslikning qarama-qarshiligi.
Sossyur tashqi tilshunoslikni jamiyat tarixiga oid barcha jihatlar deb atagan; ichki siyosat davlatlar; madaniyat darajasi; til va cherkov, til va maktab o'rtasidagi munosabat; tillarning geografik tarqalishi va ularning dialektlarga bo'linishi. Til va ijtimoiy omillar bir-biriga ta'sir qiladi.
Ichki tilshunoslik faqat til tizimini, undagi munosabatlarni o‘rganadi. Sossyur tilshunoslikni shaxmat o‘yini bilan qiyoslaydi. Shaxmat o'yini - siz Evropaga Forsdan kelgansiz, tashqi fakt; shaxmat o'yini tizimi va qoidalariga taalluqli hamma narsa ichkidir. Agar siz daraxtdagi shakllarni dan shakllar bilan almashtirsangiz Fil suyagi, bunday almashtirish tizimga befarq bo'ladi; lekin parchalar soni kamaytirilsa yoki ko'paytirilsa, bunday o'zgarish "o'yin grammatikasi" ga chuqur ta'sir qiladi.
Tilshunoslarning har birining o'ziga xos usuli bor, deydi Sossyur. Tashqi tilshunoslik bir tafsilotni ikkinchisining ustiga to'plashi mumkin, bu tizimning changalidan o'zini tutmaydi. Ichki tilshunoslikda materialning har qanday o'zboshimchalik bilan joylashishi istisno qilinadi, chunki til faqat o'z tartibiga bo'ysunadigan tizimdir. Sossyur ichki tilshunoslikni afzal ko'radi, chunki u zamonaviy tilshunoslar tomonidan kam baholangan.
Sossyur asarlarini nashr qilishda kitobning boshida ichki va tashqi tilshunoslik o'rtasidagi farq haqida material joylashtirilgan va Sossyur uchun bu antinomiya asosiy ekanligi haqidagi taassurot yaratilgan. Aslida, Sossyur uchun asosiy narsa til / nutqning qarama-qarshiligi edi va uning "Kursi ..." da ichki tilshunoslikning ustunligi Sossyur tomonidan belgilab qo'yilganligi bilan izohlanadi. yangi yo'l, unga ko'ra XX asr tilshunosligi o'tgan. Bu yo‘l ichki tilshunoslikni sinxronlik nuqtai nazaridan chuqur o‘rganishga olib keldi.
4) Sossyur tilga ishora tizimi sifatida qaragan.
Bu g'oyani "Port-Royal grammatikasi" mualliflari Aristotel, Qozon va Moskva tilshunoslik maktablari olimlari V. fon Gum-boldt ishlab chiqdilar.
Sossyur birinchi bo'lib tilni ishora tizimi sifatida boshqa ishora tizimlaridan: harflar, karlar alifbosi, harbiy signallardan ajratdi. U birinchi boʻlib jamiyatdagi belgilar hayoti haqidagi fan — semiologiyani (gr. Semeon «belgi») ajratib koʻrsatishni taklif qildi. Semiologiya, Sossyurning fikricha, umumiy psixologiyaning bo'limi sifatida ijtimoiy psixologiyaga kiritilishi kerak. Keyinchalik bu fan semiotika deb nomlana boshladi.
Tilning ishora tizimi sifatida ta'rifi yosh grammatikachilarning individualizmiga va naturalizm tarafdorlari tomonidan tilni organizm sifatida tushunishlariga qarshi qaratilgan edi. Har qanday lingvistik muammo, Sossyurning fikricha, birinchi navbatda, semiologik muammodir, chunki tilning aksariyat xususiyatlari boshqa belgilar bilan umumiy bo'lib, faqat bir nechtasi o'ziga xosdir. Tilni semiologik tadqiq qilish, deb hisoblaydi Sossyur, xalqlarning urf-odatlari va urf-odatlarini tushunishga yordam beradi. Lekin asosiy maqsad tilshunoslik - tilni boshqa semiotik hodisalardan ajratish va uning o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish.
5) Til belgisi va ahamiyati haqidagi ta'limot.
Sossyur ta'kidlaganidek, "Til - bu belgilar tizimi bo'lib, unda yagona muhim narsa ma'no va akustik tasvirning birikmasidir va belgining bu ikkala elementi ham bir xil psixikdir". Bu elementlarning ikkalasi ham miyada, ya'ni ruhiy hodisalardir. Ular til birligining barcha so'zlovchilari uchun assotsiatsiya bilan bog'langan, bu tushunishni ta'minlaydi. Narsaning o'zi va tovushlar belgiga kiritilmagan. Lingvistik belgi, Sossyurning fikricha, narsa va nomni emas, balki tushuncha va akustik tasvirni bog'laydi.
Sxematik jihatdan lingvistik belgini quyidagicha tasvirlash mumkin:
Rasmda til belgisi ikki tomonlama ekanligini ko'rsatadi. Akustik tasvirsiz tushuncha psixologiyaga tegishli. Va faqat akustik tasvir bilan birgalikda tushuncha lingvistik mohiyatga aylanadi. Akustik tasvir tovushli, moddiy narsa emas, balki uning inson ongidagi izidir. Akustik tasvirning boshqa akustik tasvirlardan eng muhim farqlari. Akustik tasvirlar yozma ravishda ifodalanishi mumkin, ularning belgilari ongda akustik tasvirlar o'rnini bosuvchi vizual tasvirlar shaklida muhrlanadi.
Sossyurning fikricha, lingvistik belgilar miyada joylashganligi sababli haqiqiydir. Aynan ular til tilshunosligining predmetini tashkil qiladi. Lingvistik belgilar, eng avvalo, so'zlar, til mexanizmida markaziy narsadir.
Lingvistik belgiga ta'rif berib, Sossyur til tizimini boshqa belgilar tizimlaridan va ijtimoiy hodisalardan ajratib turadigan ikkita belgilovchi xususiyatni nomlaydi: 1) o'zboshimchalik va 2) chiziqlilik.
Belgining o'zboshimchaligi Sossyur ham konvensiya, ham motivsiz deb tushundi. Sossyurning fikricha, belgi o'zboshimchalik, shartli, belgilangan ob'ekt bilan ichki munosabatlar bilan bog'lanmagan (ruscha buqa, nemis Ochs). Demak, belgilovchi (ma'no) bilan belgilovchi (moddiy shakl) o'rtasidagi munosabat ixtiyoriydir. Bu motivatsiyaning etishmasligida o'zini namoyon qiladi. Tilda faqat oz sonli onomatopoeik so'z va iboralar turtki bo'ladi (ruscha kukareku, miyov-miyov, woof-woof).
Tilning morfologik xususiyatlari motivatsiya bilan bog'liq. Maksimal morfologik motivatsiyaga ega tillarni Saussure grammatik, minimalini esa leksikologik deb ataydi. Tilshunoslik tarixida motivli belgilarning o'zboshimchalik bilan doimiy ravishda o'tishlari mavjud. Lingvistik belgilar boshqa semiotik tizimlarning belgilaridan farq qiladi, chunki belgi belgilangan bilan tabiiy bog'liqlik ulushini saqlab qoladi. Masalan, adolat timsoli arava emas, tarozi; tinchlik ramzi - kalxat emas, kaptar.
1939 yilda "Akta lingvistika" jurnali sahifalarida belgining o'zboshimchaliklari haqida munozara bo'lib o'tdi. Frantsuz olimi Emil Benveniste belgining o'zboshimchaligi haqidagi ta'limotga qarshi chiqdi. U kontseptsiya va akustik tasvir o'rtasidagi bog'liqlik o'zboshimchalik bilan emas, balki tabiiydir, chunki bu zarur. Belgining bir tomoni ikkinchisisiz mavjud emas. Ammo Sossurning shogirdlari Albert Sechet va Charlz Balli Sos-surning o'zboshimchalik nazariyasini himoya qilib, buni aniqlab berdilar: belgi fikrlarni ifodalashda o'zboshimchalik, his-tuyg'ular va estetik taassurotlarni ifodalashda esa beixtiyor. A.A. Potebnya shuningdek, ular paydo bo'lganda, barcha so'zlar turtki bo'ladi, keyin esa motivatsiya yo'qoladi, deb ishongan. Til belgisining o'zboshimchalik - ixtiyoriy tabiati haqidagi bahslar hozirgi kungacha davom etmoqda.
O'zboshimchalik oqibati belgining o'zgaruvchanligi / o'zgarmasligi antinomiyasidir. Til o‘tmish an’analariga amal qilgani uchun so‘zlovchiga va hatto ommaga ham yuklangan. Va belgi an'ana qonunidan boshqa qonunni bilmagani uchun u o'zboshimchalikdir. Biroq, tillar tarixi lisoniy belgining ikkala tomonidagi o'zgarishlarga misollar keltiradi: ma'no va tovush tarkibi. Demak, tilda belgilovchi va belgilovchining aynan oʻzgarishiga olib keladigan omillar mavjud boʻlib, ular oʻrtasida zaruriy bogʻliqlik yoʻq va belgi ixtiyoriydir. Tilning rivojlanishi belgining o'zboshimchaligi asosida so'zlovchining irodasi va ongidan mustaqil ravishda sodir bo'ladi.
Lingvistik belgining chiziqliligi bildiruvchi vaqt o‘tishi bilan ochiladigan kengaytma, chiziq ekanligini bildiradi. Akustik tasvirlar zanjir shaklida birin-ketin keladi va bir vaqtning o'zida paydo bo'lishi mumkin emas. Chiziqlilik xususiyati keyinchalik tilshunoslik tomonidan rad etildi. Chiziqlilik nutqqa xosdir va belgini tizim a'zosi sifatida tavsiflay olmaydi. Ko‘rinib turibdiki, Sossyurning belgining chiziqliligi haqidagi ta’limotida til lingvistikasini nutq lingvistikasi bilan chalkashtirib yuborish mavjud.
Sossyurning lingvistik belgi kontseptsiyasida markaziy oʻrinni uning nazariy qiymati yoki ahamiyati haqidagi taʼlimot tashkil etadi.... So'z til tizimidagi o'rni va faoliyatiga ko'ra, tizimning boshqa elementlariga qarab lisoniy belgi sifatida belgilanadi. “Til sof qadriyatlar tizimidir, hech narsa bilan belgilanmagan, faqat uning a’zolarining haqiqiy tarkibidan tashqari”, - deb ta’kidlagan Sossyur. Masalan, shaxmat donalari qaysi materialdan yasalgani muhim emas, muhimi ularning o'yin shartlariga ko'ra qiymati.
Til belgisi o'zboshimchalik va ikki tomonlama bo'lganligi sababli, Sossyur ikki xil qiymat haqida gapiradi.: 1) kontseptual va 2) moddiy.
Kontseptual (kontseptual) qiymat belgining ichki tomoni bilan, belgilovchi bilan bog‘langan. Shunday qilib, frantsuz. mouton va eng. qo'ylar bir xil "qo'chqor" ma'nosiga ega, ammo frantsuz tilida bu belgilarning kontseptual qadriyatlari boshqacha. til mouton = "qo'chqor" + "qo'y go'shti", ingliz tilida esa. "qo'y go'shti" ma'nosi uchun tilda maxsus so'z - qo'y go'shti mavjud.
Belgining kontseptual qiymati ma'lum lisoniy tizim doirasida bir xil semantik soha, sinonim va antonimik qatordagi so'zlarni hisobga olgan holda ochiladi. Kontseptual qiymat grammatikani ham xarakterlaydi. Shunday qilib, ruscha ko'plik. son eski cherkov slavyan tilidan farq qiladi, chunki u uchlik emas (birlik - qo'sh - ko'plik) emas, balki ikkilik muxolifatning a'zosi (birlik - ko'plik). Binobarin, belgilarning kontseptual qiymatlari ularning tizimning boshqa a'zolari bilan munosabatlari bilan belgilanadi, deb ta'kidlaydi Sossyur.
Moddiy qiymat- bu akustik tasvirlar yoki belgilovchilarning farqidir. Masalan, turkumdagi "xotin" so'zida. hol ko‘pligi sonning musbat moddiy element sifatida oxiri yo‘q, lekin mohiyat boshqa shakllar bilan solishtirish yo‘li bilan tushuniladi. Ushbu pozitsiyada Fortunatov - Uitnining nol shakli haqidagi ta'limoti va Boduen de Kurtenening morfologik nol haqidagi ta'limoti qurilgan.
Qarama-qarshilik tilning barcha elementlari, jumladan, fonema uchun ham muhimdir. Shunday qilib, frantsuzcha "r" dumaloq "r" va "h" sifatida talaffuz qilinishi mumkin. Nemis tilida esa bunday erkinliklar qabul qilinishi mumkin emas, chunki u erda "r" va "h" ma'noli funktsiyaga ega bo'lgan tovush tizimining mustaqil elementlari (Rabe - "qarg'a", habe - "menda").
“Til – sof qadriyatlar tizimidir” tezisini isbotlash uchun Sossyur til va tafakkur muammosiga murojaat qiladi. So'z bilan ifodalanmagan fikrlash noaniq, shaklsiz bo'lib, tovush zanjiri ma'no bilan bog'lanmagan holda ajralmaydi. Fikrlashning tovush bilan aloqasi birliklarning farqlanishiga olib keladi. Sossyur tilni bir varaq qog'ozga o'xshatadi, uning old tomoni fikr, orqa tomoni esa tovush, lekin ular bir-biridan ajralmas. Tilshunos ikkala tartibning elementlari birlashtirilgan chegara zonasida ishlaydi. Tahlil qilishda esa yaxlit elementlardan alohida elementlarga o'tish kerak.
6) Tizim sifatida tilni o'rganish.
Sossyur o‘z shogirdlarini tilga yangicha yondashish zarurligiga ishontirishga intilishi uni doimo tilning tizimliligini ta’kidlab, bu tizimlilikdagi farqlarning o‘rni haqida gapirishga majbur qildi. “Tilda farqlardan boshqa narsa yo‘q” degan tezisni ilgari surdi. "G'oya ham, ovozli material ham boshqa belgilarda uning atrofidagi narsalarga qaraganda kamroq ahamiyatga ega." Masalan, boshqa a'zo o'zgarganda (ikki sonning yo'qolishi bilan birlik va ko'plik sonning ahamiyati o'zgarganda) belgining har ikki tomonini saqlab qolgan holda ma'no o'zgarishi mumkin.
Sossyurning xizmati shundan iboratki, u tildagi munosabatlarning rolini chinakam qadrlagan: “tilning har qanday holatida hamma narsa munosabatlarga tayanadi”. Sossyur til tizimini matematik jihatdan aniq deb hisobladi va uni algebra va geometriyaga qiyosladi. U matematikaning atamalaridan ham foydalangan: atama, element.
Tilning izchilligi fon, grammatik va leksik darajalarda namoyon bo'ladi. Til tizimi ikkita xususiyatga ega: 1) muvozanat holatida va 2) yopiq. U munosabatlarning ikki turini ochib beradi: sintagmatik va assotsiativ. Ushbu turdagi munosabatlar bizning aqliy faoliyatimizning ikkita shakliga mos keladi.
Sintagmatik munosabatlar elementlarning nutq oqimida birin-ketin qatorga kelishida yuzaga keladi. Uzunlikka ega bo'lgan bunday birikmalarni sintagmalar deb atash mumkin. Sin-tagma har doim kamida ikkita ketma-ket birlikdan iborat: morfemalar, so'zlar, iboralar, gaplar. Sintagma a'zosi o'ziga qo'shni bo'lgan narsaga qarama-qarshilik darajasida ahamiyatga ega bo'ladi. Bu qo'shnilik munosabati.
Assotsiativ (Saussure atamasi) yoki paradigmatik (yangi atama) munosabatlar nutq jarayonidan tashqarida, inson miyasida umumiy narsaga ega bo‘lgan so‘zlarning xotirada bog‘lanishi asosida vujudga keladi. Oʻxshash belgilariga koʻra ularni guruhlarga birlashtirish mumkin (masalan, umumiy ildiz yoki qoʻshimchalar boʻyicha; umumiy grammatik shakllar boʻyicha).
Sintagmatik va assotsiativ munosabatlar o'zining umumiyligida, Sossyurning fikriga ko'ra, har bir tilni belgilaydi: ular fonetikani, lug'atni, morfologiyani, sintaksisni bir butunga birlashtiradi. Sossyurning lingvistik texnikasi ana shu ikki turdagi munosabatlar bilan bog‘langan - butun sintagmatik va assotsiativ taqqoslash asosida qismlarga bo‘linadi.
Jeneva (Shveytsariya) lingvistik maktabi (Charlz Balli, Albert Sechet, Sergey Osipovich Kartsevskiy, Robert Gödel) va Parij maktabi (Antuan Meillet, Jozef Vandries, Mishel Grammont, Marsel Koen) Sossur faoliyati bilan bog'liq. Bu maktablarning ikkalasini Saussurian deb atash mumkin.
1928 yildan sossurchilik asta-sekin strukturalizmga aylandi, garchi bu nomning o'zi faqat 1939 yilda paydo bo'lgan. Sossurning asosiy tezislari strukturalizm bayrog'ida: til / nutq, sinxronlik / diaxroniya, ichki / tashqi tilshunoslik, tizimli qorong'ulik va belgi. til.
XX asr boshlarida. mashhur shveytsariyalik tilshunos F. de Sossyur birinchi marta sinab ko'rdi o'zaro aloqalarni o'rnatish til faktlari orasida, guruh ularning, sintez qilish bir butunga. Fransuz filologining fikricha E. Benveniste, bizning zamonamizda Sossyurga qarzdor bo'lmagan tilshunos yo'q va uning nomini tilga olmagan tilning umumiy nazariyasi deyarli yo'q. batafsil ma'lumot

(Shveytsariyalik olim Ferdinand de Sossyurning (1857-1913) hayoti, aftidan, voqealarga boy bo‘lmasa-da, ichki dramaga to‘la edi. Umrining oxiriga kelib hamma, shu jumladan, olimning o‘zi ham uni omadsizlikka uchragan, kimningdir o‘ziga yarasha his-tuyg‘ulari bor edi. ijodini yorqin boshlagan, ammo umidlarni oqlay olmadi.O‘limidan bir necha yil o‘tgach, F.de Sossyur o‘zi yozmagan va yozish niyatida ham bo‘lmagan kitobi tufayli dunyo miqyosida shuhrat qozondi.F.de Sossyur shu yili tug‘ilgan. Shveytsariyaning Jeneva yaqinidagi frantsuz tilida so'zlashadigan qismini dunyoga taniqli olimlar (geologlar, biologlar) bergan oilaga aylantirdi.Gimnaziyada Sossyur hind-evropa tilida burun tovushining mavjudligini ko'rsatadigan birinchi asarini yozadi. .XIX asrning 70-yillarida Leyptsigda eng yaxshi hind-evropachilar ishlagan va yigit u yerga oʻqishga ketgan.Jahon tilshunosligi) katta va muhim kitob yozgan - "Hind-yevropa tillarida asl unlilar tizimi haqida xotira", keyin 1879 yilda nashr etilgan. Unda yosh olim mutlaqo yangi, muddatidan oldin g'oyalarni taklif qildi. Tilning tizimli tabiati haqidagi mulohazalardan kelib chiqib, u proto-hind-evropa tilida biron bir ma'lum tilda saqlanmagan, lekin qo'shni unlilarning talaffuziga ta'sir ko'rsatadigan maxsus fonemalarning mavjudligi haqidagi farazni ilgari surdi. U bu fonemalarni gırtlaklar (yunoncha gırtlaklardan - "halqum", "halqum") deb atagan. F. de Sossyur vafotidan so'ng, eng qadimgi hind-evropa tillaridan biri bo'lgan yangi kashf etilgan xet tilida laringallardan biri saqlanib qolganligi ma'lum bo'ldi. Gipoteza tasdiqlandi! Aytgancha, Ivan Aleksandrovich Boduen de Kurtene "Hind-yevropa tillaridagi asl unlilar tizimi haqida xotiralar" kitobidan "fonema" atamasini olib, unga yangi ma'no berdi. Aytish kerakki, olimlar bir-biriga ijodiy ta'sir ko'rsatdilar, shaxsiy yozishmalardan iborat edi. Biroq, kitob boshlang'ich tilshunosga nafaqat shon-shuhrat, balki juda ko'p muammolarni ham keltirdi. Germaniyaning yetakchi tilshunos olimlari F. de Sossyur g‘oyalarini o‘ta dadil deb hisoblab, qabul qilmadilar. Bundan tashqari, kitob nashr etilishidan biroz oldin Franko-Prussiya urushi (1870-1871) boshlanib, u frantsuz armiyasining mag'lubiyati bilan yakunlandi. F. de Sossyur shveytsariyalik edi, lekin u frantsuz tilida gapirdi va nemis olimlari uchun "uning" bo'la olmadi. Uning ishi qattiq tanqidga uchradi. U Parijga, so‘ngra o‘z ona shahri Jenevaga keldi va umrining oxirigacha Jeneva universitetida dars berdi. F. de Sossyur kam yozgan, hatto kamroq nashr etgan. Yoshlar ishi uning hayoti davomida nashr etilgan yagona kitobi bo'lib qoldi. Uning ilk shon-shuhrati unutildi. Olim umrining oxirida faqat til tarixi bilan qiziqqan, alohida til hodisalarini tadqiq qilgan o‘z davri tilshunosligiga nisbatan nihoyatda qattiqqo‘l bo‘ldi. U talabalarga umumiy tilshunoslik kursidan dars bergan. F. de Sossyur vafot etgach, uning universitetdagi ikki hamkasbi, yirik tilshunos olimlar Charlz Balli (1865–1947) va Albert Sesche(1870-1946) uning xotirasiga bag'ishlangan ushbu ma'ruza kursini nashr etishga qaror qildi. Ular talabalardan eslatmalarni yig'ishdi, ularni uch marta o'qilgan (va F. de Sossure ma'ruzalarda improvizatsiya qilgan) bitta kursga birlashtirdi), o'zlaridan nimanidir qo'shib, katta hamkasbi nomi bilan asar nashr etdilar, garchi aslida uchta muallif bor edi. . “Umumiy tilshunoslik kursi” Ferdinand de Sossyur tez orada butun dunyoga mashhur bo'ldi va ko'plab tillarga tarjima qilindi. Uni ko'pincha 20-asrning eng muhim tilshunoslik asari deb atashadi. (V. Alpatov, 1998, 636–637-betlar)).

F.de Sossyur tilshunoslik mavzusini juda aniqlik bilan ko‘rsatib o‘tgan: "Tilshunoslikning yagona va haqiqiy ob'ekti o'zida va o'zi uchun ko'rib chiqilgan tildir". Kitobning yakuniy qismida keltirilgan ushbu formula uchta muhim qoidani o'z ichiga oladi, ulardan ikkitasi to'g'ri, uchinchisi esa hayratlanarli va buyuk Genevetsning ba'zi sharhlovchilari "Saussurchi" emas, balki ular tomonidan yaratilgan. nashriyotchilarning spekulyatsiyasi yoki (agar bu Saussure so'zlari bo'lsa) usul o'qituvchisi tomonidan: soddaligi va aniqligi uchun hamma narsani haddan tashqari ko'taring.

Birinchi pozitsiya: tilni o'rganish kerak mustaqil fan, va muqobil ravishda butun tilni o'rganmaydigan va faqat o'z fanlari usullari bilan biologiya, fiziologiya, psixologiya, sotsiologiya va boshqalarning ob'ektiga aylanmaslik. Ikkinchi qoida tilshunoslikning mazmuni haqida: u e'tiborga olishi kerak til o'rganish eng muhim, hatto "faqat" uning predmeti ("ob'ekti") va bu huquq va burchni boshqa biron bir fan bilan bo'lishmaslik, agar u shaxsning va butun insoniyatning ushbu eng murakkab mulki haqida parcha-parcha hukmlarni olishni istamasa. (AT Xrolenko, V.D.Bondaletov, 2006, 67-bet).

F. de Sossyur til haqida bir qancha yangi fikrlarni ilgari surdi:
1)til tizim sifatida;
2)imo-ishora tili nazariyasi;
3)sinxronlik va diaxroniya;
4)tildagi sintagmatik va paradigmatik munosabatlar.
Keling, ularning xususiyatlarini keltiramiz.
1. Tizim sifatida til. F. de Sossyur uchta lingvistik tushunchani qat'iy ajratib ko'rsatadi: nutq faoliyati (til), til (til) va Gapirmoqda, yoki individual nutq (shartli). Tilni nutq bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Til, Sossyurning fikricha, “nutq qobiliyatining ijtimoiy mahsuli, majmuidir zarur sharoitlar shaxslarda ushbu qobiliyatni amalga oshirish uchun ijtimoiy jamoa tomonidan o'zlashtirilgan "(F. de Saussure, 1933, 34-35-betlar). "Til, - ta'kidladi F. de Sossure, - nutq faoliyatining faqat ma'lum bir qismi, ammo eng muhim qismidir". Til jamiyat tomonidan qabul qilingan zaruriy konventsiyalarning yig'indisigina bo'lsa-da, nutq faoliyatini amalga oshirishga imkon beradi. Til bilan bog'liq bo'lmagan nutq faoliyatining barcha tarkibiy qismlarini olim umumiy atama deb atagan - nutq.
F. de Sousure ishlatilgan antinomiya usuli- har biri mantiqiy isbotlangan deb e'tirof etilgan qarama-qarshi qoidalar shaklida materialni taqdim etish usuli. Antinomiya bir hodisaning ikki tomonini o'z ichiga oladi, ular erimaydigan birlikda va qarama-qarshilikda namoyon bo'ladi. F. de Sossyur til va nutq bilan bog'liq holda olib boradigan qiziqarli tahlil.

Nutq 1. Nutq qobiliyati universal xarakterga ega. 2. Nutq xilma-xildir: u cheksiz o'zgaradi. 3. Nutq bir lahzali: nutq harakatlarini aniq bilish va tasvirlash mumkin emas. 4. Nutq yo'qolishi mumkin (masalan, afazi bilan). 5. Shaxs vafot etgan taqdirda nutq faoliyati to'xtaydi.

Til 1. Tillar milliy shakl bilan ajralib turadi va har xil xususiyatga ega. 2. Til bir hil: u jamiyatning barcha a’zolarini birlashtiruvchi umumiy narsadir. 3. Til belgilari doimiy, seziladi, yozma shaklda belgilanishi mumkin. 4. Oʻynatish boʻlmasa ham til saqlanib qoladi. 5. Til yozma shaklda mustahkamlanib, uzoq vaqt saqlanib qoladi.

F. de Sossyur XX asr tilshunosligida birinchi. keyin V. von Gumboldt e'tiborini tortdi tilning umumiy nazariyasi... Ammo Gumboldt tilning muzlatilgan mahsulot emasligini ta'kidlagan bo'lsa inson faoliyati va bu faoliyatning o'zi, keyin Sossyur buning teskarisini ta'kidladi: “Til so'zlovchining faoliyati emas. Til - bu tayyor mahsulot ma'ruzachi tomonidan passiv ro'yxatdan o'tgan ". F.de Sossyur chegaralarni belgilab berdi "Ichki tilshunoslik" tilni o'rganish va "Tashqi tilshunoslik" uning tanasiga, uning tizimiga begona bo'lgan narsalarni o'rganish. Olim tashqi tilshunoslikka tillarning geografik taqsimoti masalalarini, tilni tarix, madaniyat, siyosat, shuningdek, akustika, fiziologiya, nutq psixologiyasi bilan bogʻlovchi muammolarni bogʻlagan. F. de Sossyur tashqi lingvistik (ekstralingvistik, ular hozir aytganidek) savollarni o'rganish muhimligini inkor etmadi, lekin uning uchun ular tilshunoslikning asosiy muammolaridan tashqarida edi. "Umumiy tilshunoslik kursi" mashhur so'zlar bilan yakunlandi: "tilshunoslikning yagona va haqiqiy ob'ekti o'zida va o'zi uchun ko'rib chiqiladigan tildir" (F. . Saussure, 1977, p. 207). Bu so'zlar F. de Sossyurning talabalar ma'ruza matnlarida yo'q. Ko'rinishidan, ularni kitob tuzuvchilari qo'shgan. S. Balli va A. Seshe(V. Alpatov, 1998 yil, 642-bet). Shunday qilib, XX asrning atoqli tilshunosi. til fanining muammolarini sezilarli darajada toraytirdi, lekin bu toraytirish birinchi marta birlamchi lingvistik vazifalarni oydinlashtirish va aniq belgilashga yordam berdi. F. de Sossyurdan keyin tilshunoslar yarim asr davomida tilni - uning tovush tuzilishi va morfologiyasini yangi ma'noda o'rganishga e'tibor qaratdilar. Va ular juda ko'p yutuqlarga erishdilar, tilshunoslikning ko'plab ilmiy usullarining aniqligi sezilarli darajada oshdi 2. Imo-ishora tili nazariyasi. F. de Sossyur shunday deb yozgan edi: “Til tushunchalarni ifodalovchi belgilar tizimidir va shuning uchun uni yozuv, kar va soqovlar alifbosi, ramziy marosimlar, xushmuomalalik shakllari, harbiy signallar bilan solishtirish mumkin... Bu faqat bu tizimlarning eng muhimi." Shveytsariyalik olim jamiyatdagi belgilar hayotini o'rganadigan maxsus fanni yaratishni taklif qildi - semiologiya, yoki semiotika, bu tilshunoslikni ajralmas qism sifatida o'z ichiga oladi. Tilshunoslik "fan sifatida
maxsus turdagi belgilar haqida ”, Sossyurning fikricha, eng murakkab va eng keng tarqalgan semiologik tizimdir.
F. de Sossyur tilning asosiy qonunini kashf etdi: tizimning bir a'zosi hech qachon o'z-o'zidan hech narsani anglatmaydi. Olim shunday deb yozgan edi: "So'zda tovushning o'zi muhim emas, balki bu so'zni boshqa barcha tovushlardan farqlash imkonini beradigan tovush farqlari muhim, chunki faqat shu tovush farqlari muhim". Bu holat hozirda strukturalizmning turli yo'nalishlari vakillari tomonidan ishlab chiqilmoqda.
Sossyur kontseptsiyasi uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan ahamiyat tushunchasi ham izchillik tushunchasidan kelib chiqadi. Til belgilarining ahamiyati (qiymati) deganda ularning mutlaq xossalari (maʼno, tovush belgilari va boshqalar) bilan birga mavjud boʻlgan munosabat (munosabatni ifodalovchi) xossalari yigʻindisi tushuniladi. Belgi, F.de Sossyurning fikricha, o'zboshimchalik tamoyiliga ko'ra bog'langan belgilovchi (tushuncha) va belgilovchining (akustik tasvir) birligidir. Belgining o'zboshimchaligi - motivatsiyaning etishmasligi. Chorshanba rus it, Ingliz it, nemis Yuz bir xil hayvonni bildiradi, lekin so'zlarning hech biri hayvonning xususiyatlarini aks ettirmaydi. Til belgisining o'zboshimchaligidan istisno faqat bir nechta onomatopoeik so'zlardan iborat.
Belgilovchi eshitilishi mumkin - bu ko'pincha tilda uchraydi, lekin bu shart emas. Olim tilni shaxmat bilan bir necha bor taqqoslagan. Shaxmat uchun o'yin qoidalari muhim, donalar qaysi materialdan yasalganligi ahamiyatsiz; raqamlarning shakli ham muhim emas, faqat raqamlar farq qilishi kerak. Demak, tilshunos uchun uning oldida tovush belgisi bormi yoki yozma belgi bormi, unchalik muhim emas. Lekin inson ongida u yoki bu belgi doimiy ravishda ma'lum bir belgi bilan bog'langanligi muhim. Ya'ni, bir tomondan, lisoniy belgi o'zboshimchalik, shartli (bu belgini tanlashni anglatadi), ikkinchi tomondan, til jamoasi uchun majburiydir. F. de Sossyur belgining ijtimoiy shartlanishini ta'kidlaydi: "Ular go'yo tilga:" Tanlang!" Deyishadi, lekin qo'shing:" Siz boshqa belgini emas, balki bu belgini tanlaysiz ". Belgilovchining bildiruvchi bilan doimiy aloqasi belgidir. Lingvistik belgining yana bir xususiyati belgilovchining chiziqliligi, ya'ni lisoniy birliklarning (so'z, affiks) nutq aktida ketma-ket joylashishi va ularning bir-biriga nisbatan joylashishining qat'iy qonuniyatlari.
3. Sintagmatik va paradigmatik munosabatlar... F.de Sossyur lisoniy belgi nazariyasini ishlab chiqib, belgining barcha xususiyatlarini chuqur va har tomonlama tadqiq qildi va belgilar munosabatlar tizimini tashkil etishini ko'rsatdi. Bu tizimning ikki tomonlama tabiatini u qarama-qarshilik ko'rinishida belgiladi sintagmatika va paradigmatika. Sintagmatik belgilar tizimidagi munosabatlar lisoniy elementlarning chiziqli, ketma-ket joylashishi bilan mos keladi. Paradigmatik(F. de Sossyur ularni assotsiativ deb atagan) munosabatlar so‘zlovchiga ma’lum bo‘lgan paradigmadan ma’lum bir lisoniy elementni tanlash bilan shartlanadi.
Sintagmatik va paradigmatik munosabatlar o'rtasidagi farqni quyidagi misol orqali ko'rsatish mumkin. Ruscha so'zda mushuk oxirgi ovoz [ T] - kar. Sintagmaga kirib, so'zdagi bu tovush saqlanib qolmasligi mumkin: mushuk kasal... Bu erda karlarning assimilyatsiyasi [t] keyingi ovozli ovozning ovoziga ko'ra sodir bo'ladi. b]. Shuning uchun munosabatlarni farqlash kerak paradigmatik(vertikal) va sintagmatik(gorizontal).
4. Sinxroniya va diaxroniya. F. de Sossyurning yana bir mashhur antinomiyasi sinxroniya va diaxroniya qarama-qarshiligidir. Qadim zamonlardan XVIII asrgacha. Evropa fanida til o'zgarmagan deb hisoblangan. Shunday qilib, "Port-Royal grammatikasi" da lotin va frantsuz bir qatorda ko'rib chiqildi: grammatika mualliflari uchun frantsuz tili lotin tilidan (!) olinganligi muhim emas edi. XIX asrda. boshqa ekstremal hukmronlik qildi: ilmiy tilshunoslik faqat tarixiy va birinchi navbatda qiyosiy-tarixiy deb qarala boshladi. Albatta, F.de Sossyurdan oldin ham sinxron va diaxronik tadqiqotlar ko‘p bo‘lgan. Ammo tilni tavsiflashning bu ikki usuli: a) tilning tizimdagi statik, bir martalik tavsifi va b) til faktlarining vaqt bo'yicha ketma-ketligi - tarixiy yoki dinamik jihat - ko'pincha. aralashgan... F. de Sossyurning xizmati bu yondashuvlarning aniq ajratilishidir. Rus tilshunosi S.D. Katsnelson buyuk olimning antinomik usulini ko'priklarni ochish usuli deb atagan.
Hozirgi vaqtda F.de Sossyurning shogirdlari va izdoshlari birlikda ko'rinmaydi. Ularning ustozlari Sh.Balli, rus tilshunosi A.Seshening qarashlarini bevosita rivojlantirdilar S.O. Kartsevskiy(odatda Jeneva maktabi deb ataladi). Tilshunoslarning katta guruhi Sossyurning sotsiologik g'oyalarini qiyosiy tarixiy tilshunoslik tamoyillari bilan uyg'unlashtirgan holda ishlab chiqdilar ( A. Meillet, J. Vandries, A. Sommerfelt, E. Benveniste). Nihoyat, Sossyur lingvistik kontseptsiyasining ayrim qoidalari struktur tilshunoslikning asosi bo'ldi. O'z ichiga oladi Praga tilshunoslik maktabi, glossmatiklar ta'limoti (Daniya strukturalizmi, Amerika tavsiflovchi tilshunosligi)... “Strukturizm” atamasi 1939 yilda golland tilshunosi Pos tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. Ushbu yo'nalish bir qator printsiplarga asoslanadi:
1) tilni uning kod xususiyatlariga e'tibor qaratgan holda belgilar tizimi sifatida o'rganish;
2) sinxronlik va diaxroniya tilidagi farq;
3) tilni o'rganish va tavsiflashning rasmiy usullarini izlaydi.
Начало формы

Конец формы